Arrest van het Gerecht van eerste aanleg (Derde kamer) van 8 juli 2008.

Argumenten van partijen

59 Verzoekster is van mening dat in de zaken die tot de oplegging van een hoge geldboete hebben geleid, de bewijsregels te vergelijken zijn met die van een strafprocedure. In dat verband voert verzoekster aan dat de bewijslast op de Commissie rust en dat de inbreuk rechtens genoegzaam moet worden aangetoond, wat volgens haar aldus moet worden uitgelegd dat overtuigend bewijs moet worden geleverd dat de gestelde inbreuken zijn gepleegd. Volgens haar kan in een dergelijke situatie niet met de gebruikelijke toepassing van de afweging van waarschijnlijkheden worden volstaan. Om het vermoeden van onschuld te respecteren, moet bovendien elke twijfel op het gebied van bewijs in het voordeel van de verdediging uitvallen.

60 De Commissie betwist dat in mededingingszaken hetzelfde bewijsvereiste wordt verlangd als in strafzaken.

Beoordeling door het Gerecht

61 Het is vaste rechtspraak dat het in geval van een geschil over het bestaan van een inbreuk op de mededingingsregels aan de Commissie staat om de door haar vastgestelde inbreuken te bewijzen en de elementen te leveren die rechtens genoegzaam het bestaan van de constitutieve elementen van een inbreuk bewijzen. Daarbij dient de Commissie met name bewijs te leveren van alle omstandigheden waaruit de deelneming van een onderneming aan een dergelijke inbreuk alsmede haar aansprakelijkheid voor de verschillende onderdelen ervan kan worden afgeleid (arrest Hof van 8 juli 1999, Commissie/Anic Partecipazioni, C-49/92 P, Jurispr. blz. I-4125, punt 86).

62 In het geval van overeenkomsten en onderling afgestemde feitelijke gedragingen met een mededingingsverstorend doel dient de Commissie met name aan te tonen, dat de onderneming met haar eigen gedrag heeft willen bijdragen aan het bereiken van de gemeenschappelijke doelstellingen van alle deelnemers en dat zij de materiële gedragingen die de andere ondernemingen met het oog op die doelstellingen planden of in praktijk brachten, kende of redelijkerwijs kon voorzien en bereid was het risico ervan te aanvaarden (arrest Commissie/Anic Partecipazioni, punt 61 supra, punt 87).

63 Het is in het kader van mededingingsverstorende gedragingen en overeenkomsten echter gebruikelijk dat de activiteiten clandestien worden verricht, dat de bijeenkomsten in het geheim worden gehouden, en dat de desbetreffende documentatie tot een minimum wordt beperkt. Hieruit volgt dat, zelfs wanneer de Commissie stukken ontdekt waaruit met zoveel woorden onrechtmatig overleg tussen marktdeelnemers blijkt, deze doorgaans slechts fragmentarisch en schaars zijn, zodat vaak bepaalde details via deductie moeten worden gereconstrueerd. In de meeste gevallen moet het bestaan van een mededingingsverstorende gedraging of overeenkomst derhalve worden afgeleid uit een samenloop van omstandigheden en aanwijzingen die in hun totaliteit beschouwd, bij gebreke van een andere coherente verklaring het bewijs kunnen leveren dat de mededingingsregels zijn geschonden (arrest Aalborg Portland e.a./Commissie, punt 36 supra, punten 55-57).

64 Blijkens die rechtspraak moet verzoeksters stelling dat de Commissie bewijs „beyond reasonable doubt” van het bestaan van een inbreuk moet leveren in de gevallen waarin zij hoge geldboeten oplegt, worden afgewezen.

Argumenten van partijen

65 Volgens verzoekster heeft de Commissie niet bewezen dat op de bijeenkomst van Londen een overeenkomst was gesloten en dat de daaropvolgende informatie-uitwisseling een middel was om de uitvoering van die overeenkomst te controleren. De bijeenkomst van Londen is echter het kernpunt van het betoog van de Commissie, omdat de andere gebeurtenissen daarmee samenhangen, en vormt bovendien het begin van de inbreuk.

66 Verzoekster erkent dat die bijeenkomst heeft plaatsgevonden, maar is van mening dat de uitlegging van dat bewijselement door de Commissie verder gaat dan wat zij werkelijk heeft verklaard. Zelfs indien [A] (haar toenmalige president-directeur) met de neven Knauf de hevige concurrentie op de markt voor gipsplaten heeft besproken en beide partijen het probleem hebben onderkend, ontkent hij categorisch dat hij met de neven Knauf overeenstemming over een oplossing heeft bereikt. Op die bijeenkomst is ook geen gezamenlijke wil tot marktstabilisering kenbaar gemaakt.

67 Verzoekster erkent ook dat die bijeenkomst tot een snellere beëindiging van de prijzenoorlog heeft kunnen bijdragen. Die bijeenkomst was echter niet de enige oorzaak daarvan. Verzoekster voert aan dat de economische situatie op de betrokken markt in 1992 van dien aard was dat de prijzenoorlog hoe dan ook zou zijn beëindigd. Dat wordt bevestigd door de door haar aangestelde econoom, wiens rapport de Commissie in de bestreden beschikking echter niet in aanmerking heeft genomen.

68 Verzoekster is van mening dat het feit dat op de betrokken markt mededinging bleef bestaan, in tegenspraak is met de wijze waarop de Commissie de bijeenkomst van Londen heeft uitgelegd. De verklaringen van de Commissie in de punten 212 en 395 van de bestreden beschikking worden door geen enkel bewijs gestaafd. Verzoekster wijst in dit verband erop dat de Commissie heeft besloten geen rekening te houden met vele overtuigende voorbeelden van de prijsvolatiliteit die zij haar in het antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft gegeven. Verzoekster betwist ook de verklaringen van de Commissie met betrekking tot de stabiliteit van de marktaandelen. Zij stelt dat de eigen tabellen van de Commissie in bijlage bij de bestreden beschikking het tegendeel bewijzen. Zij merkt ook op dat de verklaringen van de Commissie geen bewijskracht hebben, aangezien laatstgenoemde nergens in de bestreden beschikking aangeeft wat de marktaandelen van de betrokken ondernemingen vóór 1992 waren, zodat een vergelijking van de marktaandelen onmogelijk was.

69 Met betrekking tot de stelling van de Commissie dat geen rekening hoeft te worden gehouden met de concrete gevolgen van een inbreuk, voert verzoekster aan dat, wanneer het bestaan van een overeenkomst alleen door de Commissie wordt gesteld en niet door enig bewijs wordt gestaafd, rekening moet worden gehouden met het bewijs van wat zich op de markt heeft afgespeeld. Verzoekster is van mening dat, indien het bewijs erop gericht is het ontbreken van mededingingsverstorende overeenkomsten aan te tonen en geen ander tegenbewijs door de Commissie is aangevoerd, laatstgenoemde ervan moet uitgaan dat geen overeenkomst is gesloten. Verzoekster wijst erop dat het er niet alleen om gaat of de overeenkomst is uitgevoerd, maar om vast te stellen of de Commissie het bestaan van de gestelde overeenkomst heeft aangetoond.

70 De Commissie merkt op dat verzoeksters argument, dat geen sprake was van een overeenkomst, gebaseerd is op de misvatting dat de overeenkomst beperkt, gedetailleerd en juridisch bindend moet zijn. Zij voegt eraan toe dat het doel van artikel 81 EG is om onder het verbod van dat artikel een vorm van coördinatie tussen ondernemingen te laten vallen, die, zonder dat het tot een eigenlijke overeenkomst komt, de risico’s van de onderlinge concurrentie welbewust vervangt door een feitelijke samenwerking. Er behoeft dus geen echt plan te worden opgesteld. De Commissie wijst erop dat, zelfs indien de besprekingen die op de bijeenkomst van Londen in 1992 plaatsvonden, niet als overeenkomst kunnen worden gekwalificeerd, de kwalificatie daarvan als onderling afgestemde gedraging — een even zware inbreuk — wel mogelijk is.

71 De Commissie is van mening dat de bijeenkomst van Londen en de aldaar gesloten overeenkomst de eerste feitelijke manifestatie zijn van de complexe en voortdurende inbreuk waarop de bestreden beschikking is gebaseerd. Gelet op de opmerkingen in de punten 56 tot en met 69 van de bestreden beschikking, en met name op het feit dat op de bijeenkomst van Londen of kort daarna met de uitwisseling van informatie is begonnen, is die conclusie naar haar mening ruimschoots gerechtvaardigd. Zij voegt eraan toe dat het niet noodzakelijk is te bewijzen dat alle bestanddelen van de inbreuk reeds bij het beginstadium aanwezig of gepland waren om aan te tonen dat die overeenkomst deel uitmaakte van één enkele complexe en voortdurende inbreuk.

72 Met betrekking tot de stelling van BPB dat de Commissie geen rekening heeft gehouden met het economische bewijs, voert laatstgenoemde aan dat zij in de punten 396 tot en met 402 van de bestreden beschikking louter heeft verklaard dat, gelet op de omstandigheden van de onderhavige zaak, de poging van BPB en de andere betrokken ondernemingen om met behulp van economische analyses aan te tonen dat de mededingingssituatie op de gipsplatenmarkt tussen 1992 en 1998 iedere mogelijkheid van een restrictieve overeenkomst in die periode uitsloot, faalde. De Commissie stelt dat zij zich niet baseert op louter parallel gedrag en geen economisch bewijs gebruikt om het bestaan van de inbreuk op artikel 81, lid 1, EG aan te tonen. Haar conclusies steunen op rechtstreeks bewijs van de mededingingsverstorende overeenkomst, waarvoor de economische analyses geen bevredigende verklaring geven. Wanneer de Commissie in de bestreden beschikking naar een grotere stabiliteit van de betrokken markt of naar prijsverhogingen (zoals het geval is in de punten 289 en 539) verwijst, gebeurt dat om de gevolgen van de mededingingsverstorende activiteiten te verduidelijken en niet om het bestaan ervan aan te tonen. De Commissie voegt eraan toe dat het bestaan van een overeenkomst kan worden aangetoond zonder dat daarom elke vorm van mededinging op de markt voor gipsplaten volledig wordt uitgeschakeld. Daar de door de Commissie vastgestelde inbreuk een mededingingsverstorend doel heeft, is het bovendien vaste rechtspraak dat de concrete gevolgen daarvan niet in aanmerking hoeven te worden genomen.

73 Met betrekking tot verzoeksters argument dat de „hevige” concurrentie of de „prijzenoorlog” om economische redenen wel moest eindigen, is de Commissie van mening, dat het irrelevant is om vast te stellen waarom en hoe de „prijzenoorlog” daadwerkelijk is beëindigd, en met name of het mededingingsverstorende gedrag van bepaalde marktdeelnemers al dan niet de reden voor die ontwikkeling was. Daar zij heeft aangetoond dat het doel van de deelnemers aan het kartel was een einde aan de prijzenoorlog te maken en de marktaandelen te stabiliseren en dus de mededinging ten minste op de markten van Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Benelux te beperken, mocht zij in de punten 72, 196, 212, 289 en 395 van de bestreden beschikking alleszins concluderen, dat dit doel ruimschoots was bereikt. Dienaangaande voert zij aan dat de marktinstabiliteit vóór 1992 in punt 28 van de mededeling van punten van bezwaar was beschreven en nooit is betwist. Zoals duidelijk uit de punten 212 en 395 van de bestreden beschikking blijkt, is de Commissie er bovendien van uitgegaan dat de prijzen op de markten van het Verenigd Koninkrijk en Duitsland weer zouden gaan stijgen of althans gelijk zouden blijven in tegenstelling tot de situatie vóór 1992.

Beoordeling door het Gerecht

74 BPB erkent dat de bijeenkomst van Londen heeft plaatsgevonden en dat [A] en de neven Knauf ieder voor zich de mening te kennen hebben gegeven dat het in het belang van de bedrijfstak in zijn geheel was om de ruïneuze prijzenoorlog te beëindigen. Zij erkent ook dat de ondernemingen op die bijeenkomst of later in 1992 zijn begonnen gegevens over de totale verkoopvolumes voor elk van de voornaamste markten uit te wisselen.

75 BPB betwist echter dat op die bijeenkomst een uitdrukkelijke overeenkomst tot stabilisering van de Europese markten was gesloten, die zes jaar had moeten duren.

76 Derhalve moet worden onderzocht of de bijeenkomst van Londen een mededingingsverstorend doel had.

77 Dienaangaande blijkt uit punt 55 van de bestreden beschikking dat BPB in haar tweede antwoord op het verzoek om inlichtingen heeft verklaard dat haar vertegenwoordigers en die van Knauf tijdens deze bijeenkomst „overeengekomen [waren] dat het in [haar] belang was, [dat van] Knauf en [dat van] de bedrijfstak als geheel (met inbegrip van, uiteindelijk, de belangen van de consumenten) dat er een eind zou komen aan de ruïneuze prijzenoorlog en dat de producenten zouden moeten proberen te concurreren op een meer haalbaar economisch niveau”.

78 BPB heeft later verklaard dat het door haar gebezigde woord „overeengekomen” (understanding) in de meest algemene zin moest worden uitgelegd, namelijk als „gelijkheid van opvattingen”.

79 Volgens vaste rechtspraak kan het bestaan van een overeenkomst in de zin van artikel 81, lid 1, EG reeds worden aangenomen indien de betrokken ondernemingen hun gezamenlijke wil tot uitdrukking hebben gebracht om zich op een bepaalde wijze op de markt te gedragen (arresten Gerecht van 20 maart 2002, HFB e.a./Commissie, T-9/99, Jurispr. blz. II-1487, punt 199; 11 december 2003, Adriatica di Navigazione/Commissie, T-61/99, Jurispr. blz. II-5349, punt 88, en 27 juli 2005, Brasserie nationale e.a./Commissie, T-49/02-T-51/02, Jurispr. blz. II-3033, punt 118). Met betrekking tot de vorm waarin die gezamenlijke wil tot uitdrukking wordt gebracht, volstaat het dat in een bepaling de wil van de partijen tot uitdrukking komt om zich dienovereenkomstig op de markt te gedragen (arrest Gerecht van 14 oktober 2004, Bayerische Hypo- und Vereinsbank/Commissie, T-56/02, Jurispr. blz. II-3495, punt 60).

80 Hieruit volgt dat, om een overeenkomst te vormen in de zin van artikel 81, lid 1, EG, het voldoende is dat een schijnbaar eenzijdige handeling of handelwijze uitdrukking geeft aan de overeenstemmende wil van ten minste twee partijen, en dat de vorm waarin deze wilsovereenstemming tot uitdrukking komt op zich niet beslissend is (arrest Hof van 13 juli 2006, Commissie/Volkswagen, C-74/04 P, Jurispr. blz. I-6585, punt 37).

81 De criteria coördinatie, gelijkgerichtheid en samenwerking houden allerminst in dat er een werkelijk „plan” moet zijn opgesteld, en dienen te worden verstaan tegen de achtergrond van de in de mededingingsbepalingen van het Verdrag vervatte idee dat iedere ondernemer zelfstandig moet bepalen welk beleid hij op de gemeenschappelijke markt zal voeren. Deze eis van zelfstandigheid sluit weliswaar niet uit dat de ondernemer gerechtigd is, zijn beleid intelligent aan het vastgestelde of te verwachten marktgedrag der concurrenten aan te passen, doch staat onverbiddelijk in de weg aan enigerlei al dan niet rechtstreeks contact tussen zulke ondernemers dat tot doel of tot gevolg heeft, dat het marktgedrag van een bestaande of mogelijke concurrent wordt beïnvloed, of dat zulk een concurrent verneemt wat het aangenomen of voorgenomen marktgedrag van de betrokkene is (arrest Hof van 16 december 1975, Suiker Unie e.a./Commissie, 40/73-48/73, 50/73, 54/73-56/73, 111/73, 113/73 en 114/73, Jurispr. blz. 1663, punten 173 en 174, en arrest Adriatica di Navigazione/Commissie, punt 79 supra, punt 89).

82 Dit is het geval wanneer tussen verschillende ondernemingen een „gentlemen’s agreement” bestaat dat de getrouwe weergave is van een dergelijke gezamenlijke wil en dat strekt tot beperking van de mededinging (arrest HFB e.a./Commissie, punt 79 supra, punt 200).

83 Wat in het bijzonder mededingingsverstorende overeenkomsten betreft waarvan is gebleken tijdens bijeenkomsten van concurrerende ondernemingen, heeft het Hof geoordeeld dat er sprake is van een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG wanneer die bijeenkomsten tot doel hebben de mededinging te verhinderen, te beperken of te vervalsen en aldus een kunstmatige regulering van de werking van de markt beogen (arrest van 15 oktober 2002, Limburgse Vinyl Maatschappij e.a./Commissie, C-238/99 P, C-244/99 P, C-245/99 P, C-247/99 P, C-250/99 P-C-252/99 P en C-254/99 P, Jurispr. blz. I-8375, punten 508 en 509).

84 Het Gerecht is van oordeel dat de verklaring van BPB van het doel van de bijeenkomst van Londen voldoet aan het criterium dat voormelde rechtspraak heeft geformuleerd. De verklaringen van BPB volstaan als bewijs dat Knauf en zijzelf beide hun wil tot uitdrukking hebben gebracht om een prijzenoorlog te beëindigen en aldus de mededinging te beperken.

85 Verder zij eraan herinnerd dat wanneer een onderneming, zelfs zonder daarin een actief aandeel te hebben, deelneemt aan ondernemersvergaderingen die tot doel hebben de mededinging te verstoren, en zich niet publiekelijk van de inhoud ervan distantieert, waardoor zij bij de andere deelnemers de indruk wekt dat zij instemt met het resultaat van de vergaderingen en dat zij zich daaraan zal houden, als bewezen kan worden beschouwd dat zij deelneemt aan de uit deze vergaderingen resulterende mededingingsregeling (arrest HFB e.a./Commissie, punt 79 supra, punt 137).

86 Voorts vindt het mededingingsverstorende doel van de bijeenkomst van Londen steun in de uitwisseling van informatie waartoe de ondernemingen na de bijeenkomst zijn overgegaan. Zoals blijkt uit punt 58 van de bestreden beschikking, luidde het antwoord van BPB op het tweede verzoek om inlichtingen als volgt:

„[(A) en de neven Knauf] zijn [op die bijeenkomst] overeengekomen informatie over de verkoopvolumes voor 1991 uit te wisselen, om over een betrouwbare basis te beschikken teneinde na te gaan of de overeenstemming [origineel: ‚understanding’] ten uitvoer werd gelegd (dat wil zeggen gewoon om hen een nauwkeuriger beeld van de totale omvang van de markt en bijgevolg van hun eigen marktaandeel te geven). Dat was nodig omdat er geen betrouwbare statistieken over de sector waren.”

87 De argumenten van BPB waarmee zij stelde dat het hooguit om een poging tot een overeenkomst ging, kunnen niet slagen. Immers, het feit dat BPB en Knauf hun gezamenlijke wil tot uiting hebben gebracht om de prijzenoorlog te beëindigen en de betrokken markten te stabiliseren, is aan te merken als een overeenkomst in de zin van artikel 81, lid 1, EG.

88 Zoals uit het citaat in punt 86 hierboven blijkt, hebben BPB en Knauf bovendien hun plan ten uitvoer gebracht door die overeenkomst door middel van een uitwisseling van informatie over de verkoopvolumes op de vier betrokken markten uit te voeren. Als die ondernemingen meenden, dat zij geen overeenkomst hadden gesloten om de prijzenoorlog te beëindigen en de betrokken markten te stabiliseren, hadden zij de markten niet hoeven te controleren door gegevens over de verkoopvolumes uit te wisselen.

89 Verzoeksters argumenten volgens welke de Commissie niet heeft aangetoond dat de prijzen of de marktaandelen waren gestabiliseerd, kunnen die conclusie niet weerleggen.

90 In dit verband hoeft er alleen maar aan te worden herinnerd, dat het voor de toepassing van artikel 81, lid 1, EG volstaat dat een overeenkomst tot doel had de mededinging binnen de gemeenschappelijke markt te verhinderen, te beperken of te vervalsen, ongeacht de concrete gevolgen ervan. Dit betekent dat in geval van overeenkomsten waarvan blijkt tijdens bijeenkomsten van concurrerende ondernemingen, sprake is van een inbreuk op deze bepaling, wanneer die bijeenkomsten dat doel hebben en aldus een kunstmatige regulering van de werking van de markt beogen. In een dergelijk geval mag de aansprakelijkheid van een bepaalde onderneming voor de inbreuk worden aangenomen wanneer zij aan die bijeenkomsten heeft deelgenomen terwijl het doel ervan haar bekend was, ook al heeft zij vervolgens een of meer van de aldaar overeengekomen maatregelen niet uitgevoerd. De frequentie waarmee de onderneming aan de bijeenkomsten heeft deelgenomen, en de al dan niet volledige uitvoering van de overeengekomen maatregelen zijn wel van invloed op de omvang van de aansprakelijkheid en dus op de hoogte van de boete, maar niet op de aansprakelijkheid zelf (arrest Hof van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commissie, C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P-C-208/02 P en C-213/02 P, Jurispr. blz. I-5425, punt 145). Ondernemingen die een overeenkomst sluiten met een mededingingsverstorend doel, kunnen in beginsel niet aan de toepassing van artikel 81, lid 1, EG ontsnappen door te stellen dat hun overeenkomst geen merkbare invloed op de mededinging diende te hebben.

91 De stelling van BPB dat de bijeenkomst van Londen geen gevolgen heeft gehad, wordt voorts tegengesproken door haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar, waarin zij heeft verklaard dat de prijzen in 1992 een keerpunt hadden gekend. BPB erkent ook dat de bijeenkomst van Londen heeft kunnen bijdragen tot de versnelde beëindiging van de prijzenoorlog. Zij is echter van mening dat de in het verzoekschrift uiteengezette commerciële en economische redenen aantonen dat dit niet de enige oorzaak was.

92 Het Gerecht is echter van oordeel dat verzoeksters bekentenis dat de bijeenkomst van Londen een rol heeft gespeeld bij de versnelde beëindiging van de prijzenoorlog, steun biedt aan de uitlegging dat de bijeenkomst van Londen een mededingingsverstorend doel had. Zelfs indien nog andere economische redenen voor de beëindiging van de prijzenoorlog hadden bestaan, doet dat niet af aan het mededingingsverstorende doel van de bijeenkomst van Londen, dat ertoe strekte de prijzen op te drijven en de hevige concurrentie tussen de betrokken ondernemingen te verminderen.

93 Tenslotte moet rekening worden gehouden met het feit dat verzoekster in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft verklaard dat zij geen bezwaar had dat de Commissie die bijeenkomst als inbreuk op artikel 81, lid 1, EG aanmerkte. Zij heeft in haar antwoord op een schriftelijke vraag van het Gerecht ook erkend dat de bijeenkomst van Londen een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG vormde.

94 Bijgevolg is de Commissie op goede gronden ervan uitgegaan dat BPB en Knauf op de bijeenkomst van Londen hun gezamenlijke wil tot uiting hadden gebracht om de prijzenoorlog te beëindigen en de betrokken markten te stabiliseren. Derhalve kan de onderhavige grief niet slagen.

Argumenten van partijen

95 Verzoekster erkent dat [A] en de neven Knauf op de bijeenkomst van Londen of enige tijd later in datzelfde jaar hebben afgesproken zeer globale gegevens over hun respectieve verkoopvolumes in 1991 uit te wisselen. Verzoekster wijst er echter op dat dit volgens de verklaring van [A] was gedaan om hem een nauwkeuriger beeld van de omvang van de markt en dus van verzoeksters marktaandeel te geven, zodat hij kon beoordelen of in de betrokken bedrijfstak een nieuwe stemming heerste. Zij erkent ook dat die informatie-uitwisseling tot de beëindiging van de prijzenoorlog heeft kunnen bijdragen. Zij ontkent evenwel dat de uitwisselingen waartoe [D], directeur van Gyproc en president-directeur van BPB van 1994 tot en met 1999, vanaf 1993 had besloten, verband hielden met de eerste twee jaarlijkse uitwisselingen van gegevens. Verzoekster betwist ook dat die uitwisselingen een methode waren om de uitvoering van een overeenkomst of een afspraak tussen producenten te controleren. In dit verband voert zij aan dat de Commissie geen bewijs heeft geleverd van het bestaan van een gezags- of controlestructuur betreffende de uitvoering van het kartel. Zij stelt dat klanten haar zouden hebben ingelicht wanneer haar concurrenten lagere prijzen hanteerden dan zijzelf, en dat zij geen maanden zou hebben gewacht om door de uitwisseling van informatie de ontwikkeling van de marktaandelen te weten te komen.

96 Verzoekster wijst erop dat de Commissie voorbijgaat aan het bewijs betreffende de aard van de inlichtingen die werkelijk zijn uitgewisseld. Verzoekster verklaart dienaangaande dat de informatie aanvankelijk jaarlijks werd uitgewisseld, vervolgens halfjaarlijks maar dat het nooit vaker dan driemaandelijks was. Bovendien waren de inlichtingen volledig globaal van aard, namelijk de in één cijfer uitgedrukte totale oppervlakte in vierkante meters van alle in de betrokken periode verkochte producten van gipsplaat in alle dikten, afmetingen en specificaties. Tussen de producten bestonden ook enorme prijsverschillen. Bovendien had de informatie betrekking op nationale markten en had zij in het geval van de Benelux zelfs betrekking op een ruimer gebied. De informatie is ook niet regelmatig uitgewisseld. Om die redenen is verzoekster van mening dat die uitwisselingen geen mechanisme voor streng toezicht op de markt konden zijn.

97 Verzoekster stelt zich op het standpunt dat de zienswijze van de Commissie ook wordt gelogenstraft door het feit dat de marktaandelen in de betrokken periode aanmerkelijke ontwikkelingen hebben doorgemaakt. Voorts preciseert zij dat prijsverlagingen hadden plaatsgevonden. Bovendien heeft de Commissie geen bewijs van een stelselmatige poging tot aanpassing van de marktaandelen of van de prijzen overgelegd. Volgens verzoekster vormen al die factoren overtuigend bewijs dat in casu geen kartel bestond.

98 De Commissie wijst erop dat verzoekster het bestaan van die uitwisselingen niet ontkent, maar het doel ervan betwist. In de punten 104 tot en met 170 van de bestreden beschikking is zij uitvoerig op die argumenten ingegaan.

99 De Commissie voert aan dat het betoog met betrekking tot het ontbreken van een „gezags- en controlestructuur” irrelevant is. Uit de rechtspraak blijkt dat de omstandigheid dat geen maatregel is genomen om de ondernemingen te dwingen zich bij overeenkomsten aan te sluiten, niet betekent dat er geen inbreuk is. Het ontbreken van bewijs toont louter aan dat geen strafmaatregelen nodig waren.

100 De Commissie herhaalt dat zij nooit heeft gesteld dat het kartel elke vorm van mededinging uitsloot of dat er vastgestelde quota of marktaandelen waren. Het merkbare resultaat van het kartel was een algemeen evenwicht en stabiliteit op de markt en niet noodzakelijkerwijs een statische verdeling van de marktaandelen op bepaalde markten.

Beoordeling door het Gerecht

101 Opgemerkt zij dat verzoekster in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft verklaard, dat zij geen bezwaar had dat de Commissie die uitwisselingen als een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG aanmerkte. Zij heeft in haar antwoord op een schriftelijke vraag van het Gerecht ook erkend dat de uitwisselingen van informatie over de in Duitsland, Frankrijk, de Benelux en het Verenigd Koninkrijk verkochte hoeveelheden een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG vormden. Verzoekster betwist niettemin een aantal van de beoordelingen die de Commissie in de bestreden beschikking heeft verricht.

102 BPB erkent dat [A] en de neven Knauf op de bijeenkomst van Londen of enige tijd later in datzelfde jaar hebben afgesproken zeer globale gegevens over hun respectieve verkoopvolumes in 1991 uit te wisselen. Volgens de verklaring van [A] was dit gedaan om hem een nauwkeuriger beeld van de omvang van de markt en dus van het marktaandeel van BPB te geven, zodat hij kon beoordelen of in de betrokken bedrijfstak een „nieuwe stemming” heerste.

103 Zij heeft ook erkend dat de uitwisselingen van informatie die [A] in 1992 en 1993 met betrekking tot de gegevens van 1991 en 1992 heeft verricht, tot een beëindiging van de prijzenoorlog hadden kunnen bijdragen. BPB ontkent echter dat die informatie-uitwisseling een controlemechanisme was dat voor verder strekkende mededingingsverstorende doeleinden was ingevoerd.

104 BPB erkent ook dat de gegevensuitwisselingen over de verkoopvolumes op de vier betrokken markten onder leiding van [D] vanaf 1993 halfjaarlijks waren geworden en vanaf 1995 driemaandelijks. Niettemin stelt zij dat de door [D] georganiseerde uitwisselingen geen verband hielden met de eerste twee jaarlijkse uitwisselingen van gegevens die [A] had verricht.

105 Daar verzoekster het bestaan van de betrokken informatie-uitwisseling heeft erkend, beogen haar argumenten dan ook enkel de door de Commissie verrichte juridische beoordeling van de onbetwiste feiten in twijfel te trekken.

106 Volgens de rechtspraak met betrekking tot overeenkomsten inzake informatie-uitwisseling zijn deze in strijd met de mededingingsregels wanneer zij de onzekerheid over de werking van de betrokken markt verminderen of wegnemen en bijgevolg de mededinging tussen de ondernemingen beperken (arrest Hof van 23 november 2006, ASNEF-EQUIFAX en Administración del Estado, C-238/05, Jurispr. blz. I-11125, punt 51).

107 Het is immers inherent aan de verdragsbepalingen inzake de mededinging dat iedere marktdeelnemer zelfstandig moet bepalen welk beleid hij op de gemeenschappelijke markt wil voeren. Volgens eerder genoemde rechtspraak staat een dergelijke eis van zelfstandigheid in de weg aan enigerlei al dan niet rechtstreeks contact tussen marktdeelnemers waardoor hetzij het marktgedrag van een bestaande of potentiële concurrent kan worden beïnvloed, hetzij die concurrent kennis kan krijgen van het aangenomen of voorgenomen marktgedrag, wanneer dat contact tot doel of ten gevolge heeft dat mededingingsvoorwaarden ontstaan die, gelet op de aard van de producten of verleende diensten, de grootte en het aantal van de ondernemingen en de omvang van de betrokken markt, niet met de normale voorwaarden van die markt overeenkomen (arrest ASNEF-EQUIFAX en Administración del Estado, punt 106 supra, punt 52).

108 Wat de rechtmatigheid van de informatie-uitwisseling betreft, blijkt uit de rechtspraak dat op een markt met echte concurrentie de omstandigheid dat een marktdeelnemer zijn marktgedrag op basis van de hem dankzij het systeem voor gegevensuitwisseling ter beschikking staande gegevens over de werking van de markt aanpast, gelet op de versplintering van het aanbod, voor de andere marktdeelnemers de onzekerheid omtrent het gedrag van hun concurrenten niet vermindert of wegneemt. De uitwisseling van marktgegevens op een oligopolistische markt met een hoge concentratiegraad stelt evenwel de ondernemingen in staat kennis te krijgen van de marktpositie en de marketingstrategie van hun concurrenten zodat de nog resterende concurrentie tussen de marktdeelnemers aanmerkelijk wordt verminderd (arrest Hof van 28 mei 1998, Deere/Commissie, C-7/95 P, Jurispr. blz. I-3111, punten 88 en 90).

109 Aangenomen moet worden dat de ondernemingen die aan de afstemming deelnemen en op de markt actief blijven, behoudens door de betrokken ondernemers te leveren tegenbewijs, bij de bepaling van hun marktgedrag rekening blijven houden met de met hun concurrenten uitgewisselde informatie. Dit geldt te meer wanneer over een lange periode regelmatig overleg heeft plaatsgevonden (arrest HFB e.a./Commissie, punt 79 supra, punt 216).

110 In casu was de markt voor gipsplaten oligopolistisch, wat door verzoekster overigens niet wordt betwist. Derhalve moet worden nagegaan of, gelet op dit kenmerk van de markt, de uitwisseling van informatie de onzekerheid van de betrokken ondernemingen over de werking van de betrokken markt verminderde of wegnam en aldus de mededinging op die markt beperkte.

111 Verzoekster is de mening toegedaan dat met de uitwisseling van informatie, zoals deze was georganiseerd, slechts één doelstelling kon worden verwezenlijkt, namelijk de individuele inschattingen van de marktvoorwaarden, met name de omvang van die markt, in grote lijnen te verifiëren.

112 Een dergelijke verklaring overtuigt niet. Uit de uitleg die [D] in zijn verklaring van 9 juli 2001 ter rechtvaardiging van de gegevensuitwisselingen heeft gegeven, blijkt immers dat hoewel de gegevens nuttig waren om zich rekenschap van de omvang van de markt te geven, zij het ook mogelijk maakten de markttrends en de marktaandelen van de concurrenten te bepalen, zodat „men niet volledig in het duister tastte”.

113 Om dezelfde redenen kan verzoeksters argument dat de markt transparant was en de gegevens op de markt konden worden verzameld, niet worden aanvaard.

114 Die vaststelling vindt steun in het antwoord van BPB van 28 oktober 1999 op het tweede verzoek om inlichtingen, weergegeven in punt 58 van de bestreden beschikking, dat luidt:

„[De vertegenwoordigers van BPB en Knauf] zijn overeengekomen informatie over de verkoopvolumes voor 1991 uit te wisselen, om over een betrouwbare basis te beschikken teneinde na te gaan of de overeenstemming [origineel: ‚understanding’] ten uitvoer werd gelegd (dat wil zeggen gewoon om hen een nauwkeuriger beeld van de totale omvang van de markt en bijgevolg van hun eigen marktaandeel te geven). Dat was nodig omdat er geen betrouwbare statistieken over de sector waren.”

115 In dit verband is het bewijs van de heimelijke aard van de informatie-uitwisseling in het licht van het antwoord van BPB op de mededeling van punten van bezwaar nog overtuigender. In punt 106 van de bestreden beschikking heet het namelijk:

„BPB verduidelijkt later dat de overeenkomst betreffende de uitwisseling van gegevens met Knauf ten doel had [A] ‚een basis te verschaffen om te beoordelen of er in de bedrijfstak sprake was van een nieuwe geestesgesteldheid’, dat wil zeggen dat ‚de uitwisseling van informatie op hoog niveau een mate van wederzijdse zekerheid zou verschaffen dat de prijzenoorlog eindigde’. BPB heeft overigens expliciet toegegeven dat de gegevensuitwisselingen van [A] bedoeld waren om een einde te maken aan de felle concurrentie in de gipsplatensector begin jaren negentig: ‚de volgende twee uitwisselingen van gegevens uit het verleden door [A] kunnen hebben geholpen, en kunnen ten doel hebben gehad te helpen, de prijzenoorlog te beëindigen’.”

116 Verzoeksters argument dat geen sprake was van een beperking van de mededinging wegens een gebrek aan informatieve waarde van de uitgewisselde verkoopgegevens, aangezien de cijfers in zeer ruwe en onnauwkeurige vorm waren meegedeeld zonder dat zij naar de verschillende soorten van gipsplaten waren uitgesplitst, is irrelevant, voor zover de uitwisselingen van informatie tussen de betrokken ondernemingen ertoe dienden te controleren dat hun respectieve marktaandelen stabiel bleven of althans niet kleiner werden. Daar verzoekster en Knauf op de bijeenkomst van Londen immers een gezamenlijke wil tot uiting hadden gebracht om de prijzenoorlog te beëindigen en de betrokken markten te stabiliseren, volstond het ter bereiking van dat doel dat de betrokken ondernemingen wisten dat zij bij stopzetting van de prijzenoorlog geen marktaandelen zouden verliezen. Te dien einde volstonden de algemene verkoopcijfers die een berekening van de marktaandelen mogelijk maakten. Dat verklaart ook waarom de cijfers niet naar de verschillende soorten van gipsplaten hoefden te worden uitgesplitst.

117 Met betrekking tot verzoeksters argument dat de gegevensuitwisseling niet regelmatig heeft plaatsgevonden en dat het daarom niet om een controlemechanisme ging, moet worden vastgesteld dat dit geenszins het mededingingsverstorende karakter van die gegevensuitwisseling, waarvan het doel — zoals verzoekster zelf in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar duidelijk heeft uiteengezet — de beëindiging van de prijzenoorlog was, ter discussie kan stellen.

118 Aangaande het argument van BPB dat de informatie-uitwisseling van [A] in 1991 en 1992 van die van [D] moet worden onderscheiden, moet worden vastgesteld dat dit een eenvoudige bewering is zonder enige concrete grondslag. In zijn verklaring heeft [A] gezegd dat hij [D] in 1993 had afgeraden om te vaak informatie uit te wisselen, waaruit blijkt dat zij allebei zeer wel wisten dat die uitwisselingen werden voortgezet. Dat twee verschillende personen gegevens uitwisselden, kwam dus enkel doordat een andere persoon aan het hoofd van BPB kwam te staan. De reden voor die uitwisselingen van informatie, met name wat het doel ervan betreft, is bovendien dezelfde. In zijn uiteenzetting van de uitwisselingen die hij vanaf 1993 heeft verricht, verklaart [D] dat de gegevens, ook al waren zij zeer globaal, nuttig waren om een indruk van de omvang van de markt en zijn trends te krijgen, en dat kennis van de marktaandelen van de concurrenten betekende dat „men niet volledig in het duister tastte”.

119 De heimelijke aard van de uitwisselingen van informatie over de van 1992 tot 1998 in Duitsland, Frankrijk, de Benelux en het Verenigd Koninkrijk verkochte hoeveelheden is bijgevolg genoegzaam aangetoond.

Argumenten van partijen

120 Verzoekster stelt dat de uitwisseling van informatie over de markt van het Verenigd Koninkrijk haar een betere kennis van de totale omvang van de markt van het Verenigd Koninkrijk voor gipsplaten en van haar eigen marktaandeel had dienen te verschaffen.

121 Verzoekster voert aan dat, zelfs indien het bij de uitgewisselde gegevens om maandelijkse gegevens over zeer globale verkoopvolumes ging, de uitwisseling niet maandelijks plaatsvond maar sporadisch en betrekking had op informatie over meerdere maanden.

122 De Commissie antwoordt dat zij niet stelt dat de uitwisselingen van gegevens maandelijks plaatsvonden, maar enkel dat zij opmerkelijk constant waren (zeven achtereenvolgende jaren) en dat de stelling dat de informatie onregelmatig en naar behoefte werd uitgewisseld, wordt tegengesproken door de inhoud van de tabel van [N], algemeen directeur van British Gypsum (hierna: „BG”), de dochteronderneming van BPB in het Verenigd Koninkrijk, waaruit het bestaan van een regelmatige informatiestroom kan worden afgeleid.

Beoordeling door het Gerecht

123 Om te beginnen zij vastgesteld dat verzoekster in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft verklaard dat zij geen bezwaar had dat de Commissie de uitwisselingen van gegevens over de verkoopvolumes in het Verenigd Koninkrijk als een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG aanmerkte. Zij heeft in haar antwoord op een schriftelijke vraag van het Gerecht ook erkend dat die uitwisselingen vanaf 1992 tot begin 1998 hadden plaatsgevonden en een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG vormden.

124 Vervolgens zij opgemerkt dat de Commissie in antwoord op een schriftelijke vraag van het Gerecht heeft bevestigd dat de uitwisseling van informatie over de verkopen op de markt van het Verenigd Koninkrijk en die over de verkopen op de vier betrokken markten allebei bestanddelen van één enkele voortdurende inbreuk waren, zelfs indien de mededingingsverstorende gevolgen daarvan elkaar eventueel hadden gedupliceerd en wederzijds versterkt voor zover zij betrekking hadden op de markt van het Verenigd Koninkrijk. Aangezien verzoekster het doel en de frequentie van de uitwisselingen van gegevens over de verkoopvolumes op de markt van het Verenigd Koninkrijk betwist, moet worden onderzocht of de bestreden beschikking met betrekking tot die uitwisseling fouten bevat.

125 Wat het doel van de uitwisseling van gegevens over de verkoopvolumes op de markt van het Verenigd Koninkrijk betreft, was de Commissie in punt 171 van de bestreden beschikking van mening dat die uitwisseling hetzelfde doel had als de uitwisseling van gegevens over de verkoopvolumes op de vier betrokken markten. Verzoekster stelt echter dat haar doel was een betere kennis van de totale omvang van de gipsplatenmarkt van het Verenigd Koninkrijk en van haar eigen aandeel in die markt te krijgen.

126 Verzoeksters verklaring kan die informatie-uitwisseling, gelet op de algemene context van de betrokken inbreuk die door het nastreven van het op de bijeenkomst van Londen geformuleerde doel van de beëindiging van de prijzenoorlog werd gekenmerkt, haar mededingingsverstorende karakter niet ontnemen.

127 Verzoeksters argument dat uit het feit dat de gegevens met name maandelijks in de tabellen werden bijeengebracht, niet blijkt dat die gegevens ook met dezelfde frequentie waren uitgewisseld, treft in casu geen doel. Immers, zelfs indien de gegevens over de verkoopvolumes minder vaak zijn uitgewisseld, doet dat om dezelfde redenen als voor de uitwisseling van de gegevens over de vier betrokken markten zijn uiteengezet, niet af aan de conclusie dat een dergelijke uitwisseling mededingingsverstorend was. Hoe dan ook moet worden vastgesteld dat verzoekster geen bewijs heeft aangevoerd dat de gegevens weliswaar per maand werden verzameld maar dat de uitwisseling niet maandelijks plaatsvond. In die omstandigheden moet worden vastgesteld dat verzoekster niet heeft aangetoond dat de conclusie van de Commissie in punt 194 van de bestreden beschikking, dat het stelselmatige en gedetailleerde karakter van de tabel van [N] een geregelde inlichtingenstroom veronderstelde, op een fout berust.

128 Bijgevolg heeft de Commissie de uitwisseling van gegevens over de verkoopvolumes op de markt van het Verenigd Koninkrijk niet onjuist beoordeeld.

Argumenten van partijen

129 Verzoekster voert aan dat de Commissie nergens heeft vastgesteld dat de producenten anders dan onafhankelijk tot de parallelle prijsverhogingen hadden besloten.

130 De bewijzen waarop de Commissie zich baseert, bestaan ten eerste in een gesprek dat in 1996 tussen de regionale directeuren van Knauf en BG heeft plaatsgevonden; ten tweede in het gesprek dat in 1998 tussen de verkoopdirecteur van Lafarge en een personeelslid van de verkoopafdeling van BG is gevoerd, en ten derde in een of twee mededelingen van [N] waarbij hij zijn gesprekspartners over prijsverhogingen heeft ingelicht.

131 Verzoekster stelt dat de Commissie aan die op zichzelf staande gebeurtenissen een ongerechtvaardigd belang heeft toegemeten. Bovendien lagen er twee jaar tussen de eerste twee contacten en hadden de gesprekken tijdens sociale evenementen plaatsgevonden. Voorts waren er slechts een of twee mededelingen van [N] en, anders dan de Commissie stelt, ging het niet om uitwisseling van informatie maar om eenzijdige mededelingen.

132 Verzoekster betwist de conclusie van de Commissie dat die contacten het bestaan van één enkele voortdurende inbreuk bevestigen. Verzoekster voert aan dat zij enkel in de periode van november 1996 tot maart 1998 hebben plaatsgevonden en enkel het Verenigd Koninkrijk betroffen.

133 De Commissie voert aan dat zij nooit heeft gesteld dat de prijzen waren afgesproken of dat daarover was onderhandeld. Alleen al het feit dat de contacten over prijsverhogingen intern zijn gerapporteerd, is volgens haar een bewijs van hun belang.

134 De Commissie stelt zich met betrekking tot de punten 471 tot en met 477 van de bestreden beschikking op het standpunt dat die informatie-uitwisseling een onderling afgestemde gedraging is die behoort tot de bijzondere manifestaties van de ingewikkelde en voortdurende overeenkomst om de mededinging ten minste op de vier voornaamste Europese markten voor gipsplaten te beperken.

Beoordeling door het Gerecht

135 Zoals blijkt uit het verzoekschrift en uit het onderzoek van de medewerking van BPB, heeft juist BPB de Commissie van die uitwisselingen over de prijsverhogingen in het Verenigd Koninkrijk op de hoogte gebracht. Verder worden de in de bestreden beschikking vermelde feiten door BPB niet betwist.

136 Bovendien moet ook rekening worden gehouden met het feit dat verzoekster in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft verklaard dat zij geen bezwaar had dat de Commissie die contacten als inbreuk op artikel 81, lid 1, EG aanmerkte. In haar antwoord op een schriftelijke vraag van het Gerecht heeft verzoekster ook erkend dat het feit dat [N] Knauf en Lafarge één of twee maal over de verhogingen van catalogusprijzen in het Verenigd Koninkrijk heeft ingelicht, een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG vormde.

137 BPB probeert echter het mededingingsverstorende karakter van die uitwisselingen te relativeren met de verklaring dat de gesprekken tijdens een dagje golf niet meer dan een verslag van de kletspraatjes in de betrokken bedrijfstak waren, en dat de memoranda waarin zij werden vervat, die informatie als zodanig presenteren. Bovendien is de informatie eenzijdig meegedeeld. Ten slotte waren de prijsverhogingen volgens haar hoe dan ook door op de markt circulerende informatie bekend geworden en waren de uitwisselingen niet meer dan de mededeling van reeds genomen beslissingen. Verder had de mededeling enkel betrekking op de catalogusprijzen die de „netto/netto” prijzen (zonder kortingen) niet weergaven.

138 Blijkens de punten 198 tot en met 200 van de bestreden beschikking werden de prijsverhogingen voor de periode vóór 7 september 1996 in vier gevallen bijna gelijktijdig aangekondigd. Zo is de aankondiging van 21 juli 1992 van BG (prijzen geldig eind augustus 1992) gevolgd door de aankondiging van 31 juli 1992 van Lafarge (Redland) (prijzen geldig vanaf 31 augustus 1992). Knauf heeft haar nieuwe prijzen op 3 augustus 1992 aangekondigd (met een nieuwe prijslijst voor september 1992).

139 BPB heeft in november 1993 een verhoging van 12 % aangekondigd, die in januari 1994 zou ingaan. Lafarge heeft met die verhoging meegedaan, terwijl Knauf dat niet volledig heeft gedaan.

140 Knauf heeft op 29 september 1994 een verhoging van ongeveer 6,5 % per 1 maart 1995 aangekondigd, en BPB heeft op 2 december 1994 een verhoging van 9 % per 27 februari 1995 aangekondigd. Die prijsverhoging is gevolgd door een identieke verhoging die Lafarge op 6 januari 1995 voor dezelfde dag heeft aangekondigd.

141 Op 22 september 1995 heeft BG een prijsstijging van 12 % voor standaardgipsplaten per 1 januari 1996 aangekondigd. Daarop hebben Lafarge op 13 oktober 1995 en Knauf op 27 oktober 1995 dezelfde verhoging per 1 januari 1996 aangekondigd.

142 In de periode vóór 7 september 1996 zijn de prijzen van BPB, Lafarge en Knauf dus vlak na elkaar en zelfs gelijktijdig verhoogd.

143 Derhalve moet worden nagegaan of de bijna-gelijktijdigheid van de aankondigingen van prijsverhogingen en de parallellie van de opgegeven prijzen, zoals is vastgesteld, een complex van serieuze, nauwkeurige en overeenstemmende aanwijzingen vormen voor een voorafgaande gedragsafstemming die ertoe strekt de concurrerende onderneming over prijsverhogingen te informeren. Parallel gedrag kan enkel als bewijs voor een afstemming worden aangemerkt, indien de afstemming de enige aannemelijke verklaring ervoor is. Want al verbiedt artikel 81 EG elke vorm van concurrentievervalsende samenspanning, het ontneemt de marktdeelnemers niet het recht, hun beleid op intelligente wijze aan te passen aan het geconstateerde of te verwachten marktgedrag van hun concurrenten (arrest Hof van 31 maart 1993, Ahlström Osakeyhtiö e.a./Commissie, C-89/85, C-104/85, C-114/85, C-116/85, C-117/85 en C-125/85-C-129/85, Jurispr. blz. I-1307, punt 71).

144 Zelfs indien het tijdsverloop tussen de verschillende aankondigingen van prijsverhogingen de ondernemingen eventueel in staat heeft gesteld die prijsverhogingen te weten te komen door van de markt afkomstige informatie, en zelfs indien die verhogingen niet altijd precies dezelfde omvang hadden, vormen in casu de bijna-gelijktijdigheid van de aankondigingen van prijsverhogingen en de parallellie van de opgegeven prijzen sterke aanwijzingen voor een gedragsafstemming vóór die aankondigingen, aangezien die verhogingen plaatsvonden in een context die werd gekenmerkt door het feit dat, zoals de Commissie in de bestreden beschikking heeft vastgesteld, verzoekster en Knauf op de bijeenkomst van Londen begin 1992 waren overeengekomen, de prijzenoorlog op de vier Europese markten te beëindigen.

145 In elk geval moet worden vastgesteld dat de Commissie in punt 476 van de bestreden beschikking met betrekking tot de uitwisseling van gegevens over de prijsverhogingen op de markt van het Verenigd Koninkrijk onder verwijzing naar punt 211 van de bestreden beschikking uitsluitend heeft geconcludeerd dat, zoals BPB, Knauf en Lafarge hebben erkend, bij bepaalde prijsverhogingen contacten waren geweest. Voor het overige heeft zij in punt 210 van voornoemde beschikking erop gewezen dat zij enkel het parallelle gedrag kon vaststellen van de ondernemingen die bovendien in andere heimelijke contacten verwikkeld waren, zonder daaruit af te leiden dat dit parallelle gedrag noodzakelijkerwijs was voorafgegaan door een gedragsafstemming. Zij heeft bovendien door het gebruik van het woord „echter” in de Engelse, de Franse en de Nederlandse versie van punt 211 van de bestreden beschikking dit louter parallelle gedrag duidelijk afgebakend van het erkende bestaan van contacten vóór de aankondigingen van prijsverhogingen.

146 Voor de periode na 7 september 1996 wordt het bestaan van contacten tussen de concurrenten over de prijsverhogingen in het Verenigd Koninkrijk door het volgende schriftelijke bewijs aangetoond.

147 In de eerste plaats heeft Knauf blijkens het interne memorandum van BG tijdens het weekend van 7 en 8 september 1996 aangekondigd dat zij de prijsverhoging van BG zou volgen wanneer de plannen van laatstgenoemde zwart op wit stonden. Blijkens punt 201 van de bestreden beschikking heeft die bespreking plaatsgevonden voordat BG de verhoging van haar tarieven op 9 september 1996 heeft aangekondigd.

148 Bovendien is die verhoging op 20 september 1996 door die van Lafarge gevolgd.

149 In de tweede plaats bleven de bijna-gelijktijdigheid van de aankondigingen van prijsverhogingen en de parallellie van de opgegeven prijzen bestaan. Zo heeft de Commissie in de punten 203 en 204 van de bestreden beschikking vastgesteld dat BG op 3 juni 1997 een verhoging van 3,8 % voor standaardgipsplaten per 1 augustus 1997 had aangekondigd. Lafarge heeft een verhoging van 3,7 % per 4 augustus 1997 aangekondigd en Knauf een verhoging van 3,7 % op dezelfde datum als Lafarge. Bovendien heeft BG op 27 januari 1998 een prijsverhoging van 4,4 % per 1 april 1998 aangekondigd. Lafarge heeft een verhoging van 4,1 % per 6 april 1998 aangekondigd en Knauf heeft dezelfde verhoging per 1 april 1998 aangekondigd.

150 In de derde plaats blijkt uit punt 205 van de bestreden beschikking, dat een vertegenwoordiger van Lafarge vóór de aankondiging door BG op 8 september 1998 van een prijsverhoging van 5 % per 1 november 1998 aan een staflid van BG had laten weten, dat Lafarge om financiële redenen niet bereid was mee te gaan met de prijsstijging die voor begin januari van het volgende jaar was gepland. Indien de betrokken ondernemingen niet hadden afgesproken informatie over de prijsverhogingen uit te wisselen, had Lafarge de vertegenwoordiger van BG niet hoeven meedelen dat zij de voorgenomen verhoging niet zou volgen.

151 In de vierde plaats heeft BPB erkend dat er „geïsoleerde gevallen” — zoals zij deze noemt — waren geweest, waarin [N] de algemene directeuren van Lafarge en Knauf in het Verenigd Koninkrijk had getelefoneerd om hen op de hoogte te brengen van de prijsplannen van BG en van het „soort stijging” waaraan werd gedacht (punt 207 van de bestreden beschikking). Zelfs indien BPB zelfs niet bij benadering aangeeft op welke datum deze telefoontjes plaatshadden, en zelfs indien zij worden omschreven als „louter beleefdheidstelefoontjes”, blijkt daaruit dat de concurrerende ondernemingen contact over de prijsverhogingen hebben gehad.

152 In die omstandigheden is de Commissie in punt 477 van de bestreden beschikking op goede gronden ervan uitgegaan dat het bij de contacten over de prijsverhogingen op de markt van het Verenigd Koninkrijk om een bij artikel 81, lid 1, EG verboden onderling afgestemde feitelijke gedraging ging.

153 Aan die conclusie kan niet worden afgedaan door het argument dat het eenzijdig gedrag was. Weliswaar onderstelt het begrip onderling afgestemde feitelijke gedraging daadwerkelijk het bestaan van wederkerige contacten, maar aan deze voorwaarde wordt voldaan, wanneer een concurrent is verzocht om zijn voornemens of toekomstig marktgedrag aan een andere concurrent mee te delen, of wanneer deze laatste dat heeft aanvaard (Cement-arrest, punt 32 supra, punt 1849).

154 Wat verzoeksters stelling betreft, dat de toegezonden prijsinformatie de klanten van de betrokken onderneming vóór de mededeling daarvan aan de concurrenten bekend was en dat die concurrenten de bekendgemaakte informatie dus reeds op de markt hadden kunnen inwinnen, zij eraan herinnerd dat de enkele omstandigheid dat verzoekster op die vergaderingen informatie over haar concurrenten verkreeg die een onafhankelijke ondernemer koste wat kost als zakengeheim voor zich pleegt te houden, reeds blijk geeft van de bedoeling de mededinging te verstoren (arrest Gerecht van 12 juli 2001, Tate & Lyle e.a./Commissie, T-202/98, T-204/98 en T-207/98, Jurispr. blz. II-2035, punt 66). De besprekingen waarvoor de Commissie rechtstreeks bewijs heeft gevonden of waarvan het bestaan door verzoekster is erkend, hebben bovendien plaatsgevonden voordat de prijsverhogingen officieel waren aangekondigd.

155 Gelet op de onderhavige omstandigheden, heeft de Commissie rechtens genoegzaam aangetoond dat de drie ondernemingen elkaar over de prijsverhogingen op de markt van het Verenigd Koninkrijk in de periode 1992-1998 hadden geïnformeerd.

Argumenten van partijen

156 Verzoekster erkent dat het doel van de bijeenkomst van Versailles was tot een overeenkomst over de stabilisering van de marktaandelen in Duitsland te komen. Die poging is echter op niets uitgelopen. Zij voert aan dat de latere verklaring van Gyproc haar verklaring steunt.

157 Verzoekster erkent ook dat de besprekingen op de bijeenkomsten van Brussel en Den Haag nog steeds gingen over de marktaandelen van elke betrokken onderneming in Duitsland. Laatstgenoemde besprekingen werden bovendien voorafgegaan door een nieuwe uitwisseling van informatie over de marktaandelen voor de eerste vier maanden van 1998. Die besprekingen hebben echter ook geen resultaat opgeleverd.

158 Verzoekster wijst erop dat de ondernemingen, hoewel zij bijeenkwamen en een gemeenschappelijk belang bij stabilisering van de Duitse markt hadden, zich niet gezamenlijk daartoe hadden verbonden. Het toepasselijke recht verlangt dat echter wel. Ondernemingen kunnen het eens zijn over een door hen gewenste gebeurtenis maar als een onderneming door die contacten en haar gedrag de andere onderneming niet onmiskenbaar te verstaan geeft dat zij haar voorstelt op een bepaalde wijze te handelen en dat laatstgenoemde zich verplicht voelt dat te doen, is dat geen overeenkomst in rechte. Volgens haar kan de Commissie er niet van uitgaan dat onderhandelingen gelijkstaan met een overeenkomst.

159 Verzoekster voert aan dat de benadering van de Commissie bestaat in de verklaring dat een gemeenschappelijk doel door de ‚manifestaties’ van een overeenkomst in de zin van artikel 81, lid 1, EG wordt bewezen en dat de ‚manifestaties’ zelf het bewijs van een gemeenschappelijk doel zijn. Volgens haar gaat het om een argument zonder enige juridische waarde.

160 Zij stelt dat de Commissie ten onrechte van mening was dat het systeem voor gegevensuitwisseling, dat de betrokken ondernemingen in november 1996 met behulp van een onafhankelijke deskundige hadden opgezet (hierna: „systeem voor gegevensuitwisseling”), verfijnder was en hun nauwkeuriger en beter controleerbare gegevens verschafte dan de andere uitwisselingen. Zij verklaart dat de producenten gegevens aan de onafhankelijke deskundige meedeelden maar dat hij ze niet controleerde. Bovendien vonden de uitwisselingen in het kader van het systeem voor gegevensuitwisseling niet vaker plaats dan die tussen de algemene directeuren van de betrokken ondernemingen, omdat dit in beide gevallen in de periode van 1996 tot 1998 eenmaal per kwartaal was. Voorts verschafte de uitwisseling in het kader van het systeem voor gegevensuitwisseling de betrokken ondernemingen minder informatie dan die tussen de algemene directeuren, aangezien de onafhankelijke deskundige voornoemde ondernemingen slechts een globaal cijfer voor de marktomvang gaf.

161 Zij voert ook aan dat het feit dat het systeem voor gegevensuitwisseling na de bijeenkomst van Versailles was opgestart, op toeval berustte.

162 De Commissie is van mening dat de ondernemingen, zelfs indien zij er niet in zijn geslaagd het eens te worden over de wijze waarop de marktaandelen in Duitsland moesten worden verdeeld, hun gezamenlijke wil te kennen hebben gegeven om de mededinging op de markt voor gipsplaten te beperken door de Duitse markt onder elkaar te verdelen of althans te stabiliseren. Alleen al de bekendmaking door een onderneming van het feit dat zij haar marktaandeel niet wenst te verhogen, volstaat om haar concurrenten in kennis te stellen van een wezenlijk element van haar strategie en is kennelijk mededingingsverstorend. De ondernemingen voelden zich volgens haar verplicht een bepaald gedrag te volgen, zoals de voortdurende gesprekken in die zin aantoonden.

163 De Commissie voert aan dat de enige plausibele verklaring voor een informatie-uitwisseling, die de deelnemers geheim willen houden en berust op cijfers die voor de vaststelling van een toekomstige strategie van weinig waarde zouden zijn, is dat tussen de betrokken ondernemingen een stilzwijgende overeenkomst bestaat om de traditionele handelsstromen te respecteren.

164 De Commissie is van mening dat, ook al bleven de marktaandelen in Duitsland na de bijeenkomst van Versailles in 1996 fluctueren, die fluctuaties gering waren en steun boden aan haar conclusies, omdat zij nooit heeft gesteld dat er een formele overeenkomst over de verdeling van de markt bestond.

165 De Commissie stelt dat het systeem voor gegevensuitwisseling, zelfs indien het op zich niet in strijd is met het gemeenschapsrecht, niet apart moet worden onderzocht maar in het licht van het feit dat het is opgezet om nauwkeuriger en beter controleerbare informatie te verstrekken. De stelling van BPB dat de verstrekte informatie niet nauwkeuriger was dan die welke voorheen werd uitgewisseld, verklaart bovendien niet waarom BPB en de andere ondernemingen aan dat systeem hebben deelgenomen. De verklaring van BPB dat de ondernemingen de precieze omvang van de Duitse markt te weten wilden komen, biedt voorts enkel steun aan de uitleg van de Commissie.

Beoordeling door het Gerecht

166 Uit verzoeksters betoog blijkt dat zij het bestaan van de bijeenkomsten van Versailles, Brussel en Den Haag niet betwist. Zij erkent bovendien dat zij aan die bijeenkomsten heeft deelgenomen en de situatie van de Duitse markt heeft besproken. Zij erkent ook dat op de bijeenkomst van Versailles een voorstel voor een overeenkomst tot stabilisering van de Duitse marktaandelen op het niveau van 1995 is gedaan.

167 Haars inziens heeft de Commissie echter niet aangetoond dat de betrokken ondernemingen zich gezamenlijk daartoe hadden verbonden. Volgens verzoekster verlangt het toepasselijke recht dat wel. In casu is echter alleen maar over een overeenkomst onderhandeld.

168 De kwestie waarover verzoekster en de Commissie van mening verschillen, betreft bijgevolg de juridische kwalificatie van de bijeenkomsten van Versailles, Brussel en Den Haag, alsmede van het systeem voor gegevensuitwisseling.

169 Met betrekking tot verzoeksters betoog ten bewijze dat geen overeenkomst over de verdeling van de marktaandelen in Duitsland was gesloten, zij opgemerkt dat de Commissie in punt 469, in fine, van de bestreden beschikking heeft vastgesteld dat „een overeenkomst tussen de [betrokken ondernemingen] [was] gesloten om de Duitse markt onderling te verdelen of althans te stabiliseren, en dat deze overeenkomst een bijzondere uiting vormt van de voortgezette, complexe overeenkomst die tot doel heeft de mededinging op de gipsplaatmarkt te beperken, althans op de vier grote Europese markten.” Voorts blijkt uit de punten 462, 463, 465 en 469 van de bestreden beschikking dat de Commissie van mening was, los van de vraag of een dergelijke overeenkomst al dan niet was gesloten, dat de betrokken ondernemingen, door de gezamenlijke wil te kennen te geven om de Duitse markt onderling te verdelen of althans te stabiliseren, een overeenkomst in de zin van artikel 81, lid 1, EG hadden gesloten.

170 Zelfs indien de Commissie er niet in was geslaagd aan te tonen dat de bestrafte ondernemingen een overeenkomst in strikte zin over de verdeling van de marktaandelen in Duitsland hadden gesloten, volstaat het derhalve dat uit de niet-betwiste feiten blijkt dat de betrokken ondernemingen de risico’s van de onderlinge concurrentie welbewust door een feitelijke samenwerking hebben vervangen door met het oog op de stabilisering van de Duitse markt rechtstreeks contact te blijven houden. Bijgevolg moet worden nagegaan of dat in casu het geval is.

171 De bijeenkomst van Versailles in juni 1996 wordt niet betwist, en ook niet het feit dat de betrokken ondernemingen tijdens die bijeenkomst hun werkelijke verkoopcijfers voor 1995 hebben bekendgemaakt, dat zij de stabilisering van hun marktaandelen op de Duitse markt hebben besproken en dat Gyproc het niet eens was met het marktaandeel dat de andere ondernemingen haar voorstelden.

172 BPB erkent ook de bijeenkomst van Brussel van 4 december 1997, maar wijst erop dat die gelegenheid was aangegrepen om tevens de stabilisering van de Duitse markt te bespreken.

173 BPB betwist ook niet dat de bijeenkomst van Den Haag van mei 1998 heeft plaatsgehad. Zelfs indien de besprekingen over de situatie in Duitsland gingen, hebben zij echter geen concreet resultaat opgeleverd. In dit verband volgt uit punt 257 van de bestreden beschikking dat de deelnemers volgens Gyproc hun cijfers over de verkoopvolumes in Duitsland voor de eerste vier maanden van 1998 hebben uitgewisseld, dat elke deelnemer het door hem gewenste marktaandeel in Duitsland heeft meegedeeld, en dat de deelnemers, omdat de som van die marktaandelen 101 % bedroeg, Gyproc hebben voorgesteld haar marktaandeel tot 11 % te beperken, wat zij echter heeft geweigerd.

174 Zelfs indien een specifieke overeenkomst over de verdeling van de Duitse markt niet op de bijeenkomst van Versailles en ook niet op de latere bijeenkomsten van Brussel en Den Haag kon worden gesloten, volgt bijgevolg uit het voorgaande dat de vier betrokken ondernemingen een gezamenlijke wil te kennen hebben gegeven om de Duitse markt te stabiliseren en dus de mededinging te beperken. Het feit dat de bijeenkomst van Versailles is gehouden, toont derhalve het bestaan aan van een overeenkomst over een principiële verdeling van de Duitse markt tussen BPB, Knauf, Lafarge en Gyproc, zoals de Commissie in punt 264 van de bestreden beschikking heeft aangevoerd.

175 BPB betwist immers niet dat, in weerwil van de opvatting van Gyproc, de drie andere ondernemingen — Knauf, Lafarge en zijzelf — elkaar op de bijeenkomst van Versailles hebben meegedeeld met welke marktaandelen zij akkoord zouden gaan en dat deze marktaandelen overeenkwamen met de marktaandelen die deze ondernemingen werkelijk bezaten. Dienaangaande zij er ook aan herinnerd dat de ondernemingen niet betwisten dat zij op de bijeenkomst van Versailles hun verkoopcijfers voor 1995 hebben uitgewisseld.

176 Ook moet rekening worden gehouden met het systeem voor gegevensuitwisseling. Het bestaan van dit systeem bevestigt de zienswijze van de Commissie dat die ondernemingen de Duitse markt wilden stabiliseren. Elke producent verstrekte namelijk zijn verkoopcijfers vertrouwelijk aan de onafhankelijke deskundige en de resultaten werden door de diensten van laatstgenoemde samengevoegd tot een totaalcijfer dat vervolgens aan de deelnemers werd meegedeeld. Aan de hand van dit cijfer kon elke producent zijn eigen marktaandeel berekenen, maar niet dat van de anderen. De cijfers werden elk kwartaal meegedeeld en betroffen de verkoopcijfers van elke producent. De producenten hebben bovendien de onafhankelijke deskundige vertrouwelijk de cijfers voor januari tot en met december 1995 en deze van januari tot en met september 1996 meegedeeld.

177 Het systeem voor gegevensuitwisseling stelde de betrokken ondernemingen dus in staat te controleren of hun marktaandelen op de Duitse markt relatief stabiel bleven.

178 Met betrekking tot de juridische beoordeling van de situatie zij eraan herinnerd dat het verstrekken van inlichtingen aan zijn concurrenten om een kartel voor te bereiden, volstaat om aan te tonen dat sprake is van een onderling afgestemde feitelijke gedraging in de zin van artikel 81 EG (zie in die zin arrest Gerecht van 6 april 1995, Tréfilunion/Commissie, T-148/89, Jurispr. blz. II-1063, punt 82).

179 Het begrip onderling afgestemde gedraging in de zin van artikel 81, lid 1, EG is immers een vorm van coördinatie tussen ondernemingen, die, zonder dat het tot een eigenlijke overeenkomst komt, de risico’s van de onderlinge concurrentie welbewust vervangt door een feitelijke samenwerking (arresten Suiker Unie e.a./Commissie, punt 81 supra, punt 26, en Ahlström Osakeyhtiö e.a./Commissie, punt 143 supra, punt 63).

180 De criteria coördinatie en samenwerking, die voorwaarden zijn voor onderling samenhangende gedragingen, houden niet in dat er een werkelijk „plan” moet zijn opgesteld, maar dienen te worden verstaan in het licht van de aan de bepalingen van het EG-Verdrag inzake de mededinging ten grondslag liggende idee, dat iedere ondernemer zelfstandig moet bepalen welk beleid hij op de gemeenschappelijke markt zal voeren en welke condities hij zijn klanten zal bieden (arrest Deere/Commissie, punt 108 supra, punt 86, en arrest Hof van 2 oktober 2003, Thyssen Stahl/Commissie, C-194/99 P, Jurispr. blz. I-10821, punt 82).

181 Deze eis van zelfstandigheid sluit weliswaar niet uit, dat de ondernemer gerechtigd is zijn beleid intelligent aan het vastgestelde of te verwachten marktgedrag van de concurrenten aan te passen, doch staat onverbiddelijk in de weg aan enigerlei al dan niet rechtstreeks contact tussen zulke ondernemers, dat tot doel of ten gevolge heeft dat mededingingsvoorwaarden ontstaan die, gelet op de aard van de producten of verleende diensten, de grootte en het aantal van de ondernemingen en de omvang van de betrokken markt, niet met de normaal te achten voorwaarden van die markt overeenkomen (arresten Deere/Commissie, punt 108 supra, punt 87, en Thyssen Stahl/Commissie, punt 180 supra, punt 83).

182 Zoals het Gerecht in het Cement-arrest, punt 32 supra (punt 1852), heeft vastgesteld, behoeft bovendien, om een onderling afgestemde gedraging aan te tonen, niet te worden bewezen, dat de betrokken concurrent zich jegens een of meer andere concurrenten formeel heeft verbonden om een bepaalde gedragslijn te volgen of dat de concurrenten gezamenlijk hun toekomstig marktgedrag hebben vastgelegd. Het volstaat dat de concurrent door zijn intentieverklaring de onzekerheid over zijn toekomstig marktgedrag heeft uitgesloten of althans wezenlijk heeft verkleind.

183 In dit verband heeft de Commissie zich in punt 466 van de bestreden beschikking terecht op het standpunt gesteld dat alleen al het feit dat een onderneming te kennen geeft geen groter marktaandeel te wensen dan zij reeds bezit, volstaat om haar concurrenten op de hoogte te brengen van een essentieel onderdeel van haar strategie.

184 Voorts zij eraan herinnerd dat de betrokken markt een oligopolistische markt met een hoge concentratiegraad is. De uitwisseling van gegevens op die markt stelt de ondernemingen in staat kennis te krijgen van de marktpositie en de marketingstrategie van hun concurrenten, en aldus de nog resterende concurrentie tussen de marktdeelnemers aanmerkelijk aan te tasten (arresten Deere/Commissie, punt 108 supra, punten 88-90, en Thyssen Stahl/Commissie, punt 180 supra, punt 84).

185 Met betrekking tot verzoeksters argument dat het hierbij om een cirkelredenering van de Commissie gaat, zij er bovendien aan herinnerd dat alle elementen van de betrokken zaak moeten worden onderzocht, niet afzonderlijk als op zichzelf staande inbreuken maar in de globale context als eventuele bestanddelen van één enkele inbreuk die tot doel heeft de mededinging op de gipsplatenmarkt op de vier betrokken Europese markten te beperken. Volgens de rechtspraak moeten namelijk de aanwijzingen die de Commissie in de beschikking aanvoert om een schending van artikel 81, lid 1, EG door een onderneming te bewijzen, niet afzonderlijk, maar in hun geheel worden bezien (zie in die zin arrest Hof van 14 juli 1972, ICI/Commissie, 48/69, Jurispr. blz. 619, punt 68).

186 Gelet op de algemene context van het doel van stabilisering van de betrokken markten, kon de uitwisseling van gegevens over de Duitse markt de betrokken ondernemingen voorts in staat stellen te controleren dat de marktaandelen van de concurrenten stabiel bleven.

187 Wat ten slotte verzoeksters betoog betreft dat de Commissie bij gebreke van een overeenkomst ten minste gevolgen op de markt had moeten aantonen, zij eraan herinnerd dat bij de toepassing van artikel 81, lid 1, EG van het Verdrag geen acht hoeft te worden geslagen op de concrete gevolgen van een overeenkomst, wanneer eenmaal is gebleken dat deze tot doel had de mededinging binnen de gemeenschappelijke markt te verhinderen, te beperken of te vervalsen (arrest Aalborg Portland e.a./Commissie, punt 36 supra, punt 261).

188 Zo valt ook een onderling afgestemde feitelijke gedraging zelfs dan onder artikel 81, lid 1, EG wanneer mededingingsverstorende gevolgen op de markt ontbreken. Om te beginnen volgt reeds uit de bewoordingen van die bepaling dat onderling afgestemde feitelijke gedragingen, evenals overeenkomsten tussen ondernemingen of besluiten van ondernemersverenigingen, ongeacht het gevolg ervan, zijn verboden wanneer zij een mededingingsverstorend doel hebben (arrest Hof van 21 september 2006, Nederlandse Federatieve Vereniging voor de Groothandel op Elektrotechnisch Gebied/Commissie, C-105/04 P, Jurispr. blz. I-8725, punten 137 en 138).

189 Voorts veronderstelt het begrip onderling afgestemde feitelijke gedraging weliswaar een marktgedrag van de deelnemende ondernemingen, doch het vereist niet noodzakelijkerwijs, dat die gedraging de mededinging concreet beperkt, verhindert of vervalst (arrest Nederlandse Federatieve Vereniging voor de Groothandel op Elektrotechnisch Gebied/Commissie, punt 188 supra, punt 139).

190 Gelet op de algemene context van de zaak, is het Gerecht van oordeel dat de Commissie op basis van de niet-betwiste feiten rechtens genoegzaam heeft aangetoond dat de betrokken ondernemingen, hoewel zij niet tot een specifieke overeenkomst inzake de onderlinge verdeling van de Duitse markt zijn gekomen, hun gezamenlijke wil te kennen hadden gegeven zich op een bepaalde manier op die markt te gedragen, namelijk de mededinging door de stabilisering van die markt te beperken.

Argumenten van partijen

191 Verzoekster betwist de bewering van de Commissie dat de vier producenten in de periode van eind 1994 tot september 1998 elkaar hun voornemens hebben meegedeeld of dat in die periode de data en de hoogte van de voorgenomen prijsverhogingen zijn gecoördineerd. Haars inziens heeft de Commissie haar beweringen niet genoegzaam bewezen. Dat de mededinging op de Duitse markt is blijven bestaan, toont daarentegen aan dat de producenten onafhankelijk bleven optreden. De betrokken contacten kunnen hoe dan ook niet aantonen dat een gezamenlijke wil bestond of dat in 1992 een overeenkomst was gesloten.

192 Met betrekking tot haar gestelde rechtstreekse contacten met de concurrenten over de prijsverhogingen in Duitsland heeft BPB verklaard dat zij geen kopieën van haar eigen prijsverhogingen aan haar concurrenten heeft gezonden. Wat de prijslijsten betreft, die Knauf aan haar concurrenten heeft toegezonden, kan die informatie geen prijsafspraak vormen, omdat de brieven prijsverhogingen betroffen die op de markt reeds ruimschoots bekend of geanticipeerd waren. Bovendien zijn de catalogusprijzen vaak door toekenning van rabatten verlaagd.

193 Verzoekster betwist dat het memorandum van Lafarge van 17 december 1996 is opgesteld na het gesprek dat [V], commercieel directeur van Rigips, verzoeksters Duitse dochteronderneming, en [X], algemeen directeur van Lafarge Gips, over prijzen hadden gevoerd. Zij heeft steeds bestreden dat dit gesprek heeft plaatsgehad. Voorts wijst zij de conclusie van de Commissie af dat dit memorandum een bewijs is van de rechtstreekse contacten tussen de producenten. Met betrekking tot de gelijktijdige prijsverhogingen merkt verzoekster op dat het op een oligopolistische markt, althans wat de catalogusprijzen betreft, gebruikelijk is dat ondernemingen hun prijzen afstemmen op die van hun concurrenten en een parallelle gedragslijn volgen. De concurrentie met betrekking tot de netto/nettoprijzen bleef echter hevig.

194 Het memorandum van Lafarge van 7 oktober 1998 beschrijft volgens verzoekster de gewone werking van de prijsverhogingen op een oligopolistische markt. Zij stelt dat het memorandum licht werpt op verschillende feiten die de beweringen van de Commissie weerspreken, zoals het feit dat de producenten zelfs na de verhoging van de catalogusprijzen kortingen hebben toegekend, dat Rigips acht weken vóór het memorandum een verhoging heeft aangekondigd, maar dat de andere producenten die verhoging niet hebben gevolgd, dat onzekerheid bestond over de reacties van de concurrenten op een prijsverhoging, dat de meeste prijsverhogingen in de voorafgaande jaren beperkt waren en dat Lafarge tot 1993/1994 marktaandelen heeft proberen te veroveren.

195 Met betrekking tot de interne nota van Knauf van 15 november 1993 merkt verzoekster op dat, hoewel daarin een eventueel mededingingsverstorend gedrag werd aanbevolen, dit nog niet betekent dat die gedragslijn daadwerkelijk is gevolgd.

196 Wat de interne nota van Rigips van oktober 1994 betreft, is verzoekster van mening dat de zinsnede „naar verwachting zullen de bovengenoemde prijzen op dit niveau worden bevroren”, niet op een heimelijke verstandhouding duidt, maar enkel een beoordeling van de vooruitzichten voor prijsontwikkelingen door Rigips weergeeft.

197 Met betrekking tot de prijsverhoging van 1 december 1995 betwist verzoekster dat het mislukken van die verhoging de reden voor de bijeenkomst van Versailles was. Zij stelt dat de prijsdaling van december 1995 tot juni 1996 veeleer bewijst dat geen overeenkomst bestond.

198 Wat de prijsverhoging van september 1997 betreft, verklaart verzoekster dat zij niet heeft deelgenomen aan de pogingen van andere producenten om het wegkapen van klanten te voorkomen. Zij stelt dat, hoewel de producenten over de marktverdeling hebben gesproken, die besprekingen op niets zijn uitgelopen. De concurrentie op de markt duurde daarna voort, zodat de voor september 1997 voorgestelde verhoging van de catalogusprijzen is mislukt.

199 Met betrekking tot de prijsverhoging van september 1998 stelt verzoekster dat zij niet aan een heimelijke afspraak tussen producenten heeft deelgenomen. Het enige bewijs waarover de Commissie, wat haar betreft, beschikt is het feit dat zij een afschrift van een brief van Knauf over een prijsverhoging heeft ontvangen. Dit voegt echter niets toe aan het feit dat Knauf heeft toegegeven haar concurrenten af en toe schriftelijk over een prijsverhoging te informeren. Bovendien ontkent zij een mededeling van Gyproc te hebben ontvangen. De verklaring van de Commissie dat de prijsverhoging van september 1998 nog een manifestatie was van de heimelijke afspraak waaraan verzoekster op de Duitse markt zou hebben deelgenomen, wordt door geen enkel bewijs gestaafd.

200 Met betrekking tot het memorandum van Lafarge van 7 oktober 1998 voert de Commissie aan dat het niet was gebruikt om te beslissen of contacten tussen de betrokken ondernemingen bestonden, maar als bewijs dat de prijsverhogingen een bepaald patroon volgden. Dat de aangekondigde prijsverhogingen niet altijd leidden tot daadwerkelijke verhogingen van de transactieprijzen, betekent volgens haar niet dat de vastgestelde contacten niet illegaal waren of dat zij geen gevolg hadden. Ook het feit dat Lafarge tot 1993/1994 marktaandelen heeft proberen te veroveren, stelt naar haar mening haar bevindingen dienaangaande niet opnieuw ter discussie, aangezien zij enkel heeft vastgesteld dat de prijsverhogingen vanaf eind 1994 of begin 1995 werden gecoördineerd.

201 Voor het feit dat Knauf haar prijslijsten aan haar concurrenten heeft toegezonden, verwijst de Commissie naar de punten 313-314 en 472-474 van de bestreden beschikking.

202 De Commissie erkent dat de interne nota van Knauf van 15 november 1993 niet een reeds gevolgde handelwijze beschrijft, maar eerder een gedragslijn adviseert. Volgens haar werpen de gegevens in die nota echter een licht op de gedragingen van Knauf die hebben geleid tot de latere contacten tussen concurrenten, waarvan zij het bewijs heeft geleverd en die duidelijk steun bieden aan haar conclusie dat de betrokken contacten een mededingingsverstorend doel hadden. Zij zijn ook een indicatie voor de werkelijke motieven voor die latere contacten.

203 Met betrekking tot de interne nota van Rigips van oktober 1994 voert de Commissie aan dat de context waarin die nota is opgesteld, met name het feit dat die nota is gedateerd een maand voordat de brieven met de aankondiging van de prijsverhogingen van februari 1995 werden verzonden, niet enkel bewijst dat de opsteller daarvan goed was ingelicht.

204 Aangaande de prijsverhoging van 1 december 1995 betwist de Commissie verzoeksters stelling dat het mislukken van die verhoging bewijst dat in 1992 geen overeenkomst is gesloten. Bovendien hebben latere gebeurtenissen aangetoond dat in 1996 contacten waren gelegd (misschien als reactie op dat falen), met name op de bijeenkomst van juni 1996 te Versailles, en dat een prijsverhoging voor 1 februari 1997 was overeengekomen.

205 Met betrekking tot het memorandum van Lafarge van 17 december 1996 is de Commissie van mening dat de overeengekomen prijsverhogingen een manifestatie zijn van de complexe en voortgezette overeenkomst die zij in de punten 430 tot en met 434 van de bestreden beschikking heeft beschreven. Bovendien wordt het belang van dit memorandum in de punten 335 tot en met 352 van de bestreden beschikking beschreven.

206 Wat de prijsverhoging in september 1997 betreft, stelt de Commissie dat het mislukken daarvan niet aantoont dat er geen kartel was.

207 Aangaande de prijsverhoging in september 1998 merkt de Commissie op dat het feit dat een onderneming prijsinformatie van een concurrent ontvangt zonder te protesteren, erop duidt dat een toereikende wederkerigheid voor een onderling afgestemde feitelijke gedraging bestaat. Dat Gyproc heeft toegegeven dat onderling afgestemde pogingen bestonden om de prijzen op de Duitse markt te verhogen, staaft volgens de Commissie eveneens haar conclusie. Zij merkt op dat de in punt 380 van de bestreden beschikking vermelde nota van BPB (waarin sprake was van een tweede prijsverhoging in het eerste kwartaal van 1999) voorafging aan de in punt 377 van de bestreden beschikking genoemde instructies van Knauf, zodat die nota geen reactie had kunnen zijn op die instructies of op de geruchten die deze onderneming op de markt wenste te verspreiden.

Beoordeling door het Gerecht

208 BPB betwist dat zij rechtstreekse contacten met haar concurrenten had over de prijsverhogingen op de Duitse markt, en dat er onderlinge afstemming bestond over de toepassing van de prijsverhogingen. Zij stelt ook dat de rechtstreekse contacten tussen de concurrenten, zo zij al worden aangetoond, hoe dan ook geen bewijs kunnen zijn van een gezamenlijke wil om prijsafspraken te maken.

209 In de eerste plaats moet het bewijs worden onderzocht dat het uitdrukkelijk door BPB betwiste bestaan van contacten en een onderlinge afstemming tussen de concurrenten betreft.

210 In dit verband zij eraan herinnerd dat voornoemde contacten moeten worden gezien in de context van een periode die werd gekenmerkt door een geheel van mededingingsverstorende manifestaties van de gezamenlijke wil van de concurrenten om de gipsplatenmarkt op de vier grote Europese markten, waaronder de Duitse markt, te stabiliseren. Bovendien zij ook vastgesteld dat, al kan de inhoud van één enkel door de Commissie gevonden document niet ondubbelzinnig het bestaan van een mededingingsverstorende gedraging bewijzen, zodat die inhoud eventueel anders dan door een wil tot concurrentiebeperking kan worden verklaard, daardoor echter niet kan worden uitgesloten dat dit document als bevestiging van het bestaan van die wil kan worden uitgelegd, wanneer het deel uitmaakt van een geheel van andere documenten die overtuigende aanwijzingen voor het bestaan van gelijktijdige en soortgelijke mededingingsverstorende gedragingen verschaffen.

211 Met betrekking tot de interne nota van Knauf van 15 november 1993 (punt 305 van de bestreden beschikking) merkt BPB louter op dat die nota een gedragslijn aanbeveelt die mededingingsverstorend zou kunnen zijn, maar geen bewijs is dat die gedragslijn werkelijk is gevolgd. Opgemerkt zij dat volgens die nota de „nieuwe prijslijst [van Knauf] [eind oktober] aan alle rechtstreekse afnemers is verzonden. Tegelijkertijd werden alle concurrenten via toezending van een exemplaar geïnformeerd”. De verklaring van BPB wordt dus tegengesproken door het feit dat de in die nota van november 1993 vermelde gebeurtenis eind oktober 1993 heeft plaatsgevonden. De door BPB gegeven verklaring van die nota is derhalve niet overtuigend. Hoe dan ook, BPB probeert met dit argument de Commissie hooguit te verwijten dat zij niet heeft aangetoond dat de betrokken informatie-uitwisseling gevolgen heeft gehad, waardoor het doel van die uitwisseling niet minder mededingingsverstorend wordt.

212 Wat de in de ruimten van Rigips aangetroffen interne nota van oktober 1994 betreft, blijft verzoekster bij haar verklaring in punt 323 van de bestreden beschikking. Volgens haar geeft die nota de beoordeling weer van een directeur van de situatie op de Duitse markt op basis van de kennis die hij dankzij de door zijn verkooppersoneel verzamelde informatie had.

213 In dit opzicht is de uitlegging van die nota door de Commissie overtuigender, gelet op de andere elementen van het dossier waaruit blijkt dat destijds sprake was van een afstemming tussen de betrokken ondernemingen. De Commissie is op goede gronden van mening dat die nota blijk geeft van een goede kennis van de strategie van de concurrenten en contacten tussen hen aantoont. Na een samenvatting van de marktsituatie verklaart de opsteller van die nota namelijk dat de verkoopdirecteur van Gyproc zich had beklaagd dat zijn onderneming marktaandelen had verloren en deze moest terugwinnen. Bovendien zouden volgens de nota de prijzen op het daarin vermelde niveau worden bevroren en zou met ingang van 1 februari 1995 een prijsverhoging plaatsvinden. Die laatste opmerking is bijzonder onthullend. Indien de mededeling van de aankondigingen van prijsverhogingen door Knauf eenzijdig was en indien BPB die prijsverhoging enkel had gevolgd, had zij in oktober 1994 niet kunnen weten dat een prijsverhoging voor 1 februari 1995 was gepland, aangezien Knauf die verhoging pas in november 1994 heeft aangekondigd. Indien BPB, zoals zij stelt, via haar klanten van die prijsverhoging had vernomen, had haar verder niets in de weg gestaan dit te bewijzen om het door de Commissie gevonden concrete bewijs te weerleggen. Bovendien zij eraan herinnerd dat op 1 februari 1995 daadwerkelijk een prijsverhoging heeft plaatsgevonden.

214 Overigens moet worden vastgesteld dat de Commissie, in weerwil van dit concrete bewijs van heimelijke contacten tussen de producenten, in punt 329 van de bestreden beschikking alleen van mening is dat de concurrenten elkaar wederzijds van hun voornemens met betrekking tot de prijsverhoging van 1 februari 1995 op de hoogte hebben gebracht, maar niet stelt dat die nota het rechtstreekse bewijs van een onderlinge afstemming over de prijsverhoging is.

215 Met betrekking tot de prijsverhoging in december 1995 (punten 330-333 van de bestreden beschikking) is verzoekster van mening dat de mislukking daarvan een bijkomend bewijs is dat de overeenkomst van 1992 niet bestond. In dit verband volstaat eraan te herinneren dat, zelfs wanneer er geen economische gevolgen zijn, dit niet bewijst dat er geen kartel was maar hooguit dat het kartel niet goed heeft gewerkt, wat voor de vaststelling van een onderlinge afstemming met een mededingingsverstorend doel irrelevant is.

216 Dat de Commissie in die context opnieuw de bijeenkomst van Versailles van juni 1996 noemt, die de stabilisering van de Duitse markt tot doel had, is volstrekt relevant omdat het een aanwijzing is dat de betrokken ondernemingen de behoefte hebben gevoeld, na de mislukking van de prijsverhoging in 1995 opnieuw de situatie op de Duitse markt te bespreken.

217 Die zienswijze vindt steun in de nota van 17 december 1996 van Lafarge (punt 335 van de bestreden beschikking). De opsteller begint die nota met de mededeling:

„[…] hebben we opnieuw de huidige situatie op de Duitse markt besproken.”

218 BPB betwist dat genoemde bespreking met haar vertegenwoordiger heeft plaatsgehad. BPB stelt dat het voor ondernemingen op een oligopolistische markt normaal is om hun prijzen op die van de andere ondernemingen af te stemmen en parallel te handelen. De concurrentie op het gebied van de transactieprijzen was namelijk hevig.

219 Het betoog van BPB moet worden afgewezen. Aangezien de nota van 17 december 1996 beschrijft wat zich op de bijeenkomst van de Duitse vereniging van gipsplatenfabrikanten van 16 december 1996 heeft voorgedaan, is er geen reden te twijfelen dat het gesprek tussen de vertegenwoordiger van BPB en de opsteller van de nota, een personeelslid van Lafarge, heeft plaatsgevonden.

220 De Commissie heeft de nota, die het opschrift „strikt vertrouwelijk en persoonlijk!” draagt, ook niet onjuist uitgelegd. Die nota geeft in het kader van een door alle producenten voor 1 februari 1997 aangekondigde prijsverhoging duidelijk de bezorgdheid van de opsteller ervan weer met betrekking tot het gedrag van zijn concurrenten en het prijsbeleid, en in het bijzonder het kortingsbeleid, dat zij toepasten. Deze nota bewijst het bestaan van rechtstreekse contacten tussen de concurrenten, in het kader waarvan zij hun analyses en voornemens kenbaar hebben gemaakt. De opsteller van deze nota heeft namelijk verklaard dat de door BPB aan bepaalde klanten aangeboden prijs „onder het [toentertijd] overeengekomen laagste prijsniveau [zou] liggen” en dat „dit opnieuw zal leiden tot een destabilisering”. Hij voegt eraan toe:

„[Knauf bood] prijzen voor projecten tot mei [19]97 aan die lager zijn dan het overeengekomen prijsniveau. Bij ons dringen zij aan op discipline ten aanzien van de prijsverhoging […] De prijs verhogen tot het overeengekomen niveau ([2,5-3] DM/m²) zal opnieuw zeer moeilijk zijn.”

221 In die omstandigheden is het Gerecht van oordeel dat de Commissie zich in punt 352 van de bestreden beschikking op goede gronden op het standpunt heeft gesteld dat over de prijsverhoging van februari 1997 een rechtstreekse onderlinge afstemming tussen de concurrenten heeft plaatsgevonden en dat zij elkaar vooruitlopend op deze prijsverhoging ten minste wederzijds op de hoogte hebben gebracht van hun voornemens.

222 Met betrekking tot de poging tot prijsverhoging in september 1997 stelt BPB dat geen van de door de Commissie overgelegde documenten daarop betrekking heeft en dat geen van de grieven over de klantenverdeling haar betreft.

223 Om te beginnen zij vastgesteld dat de vier betrokken ondernemingen brieven met de aankondiging van de prijsverhoging per 1 september 1997 in mei of begin juni 1997 hebben verstuurd (punt 353 van de bestreden beschikking). Die feiten worden door verzoekster niet betwist.

224 Zelfs wanneer de Commissie geen rechtstreeks bewijs van contacten tussen BPB en haar concurrenten over die verhoging levert, bevestigen de uitwisselingen tussen Knauf en Lafarge, die in punt 356 van de bestreden beschikking als voorbeeld worden genoemd, bovendien dat sprake was van een onderlinge afstemming over de prijsverhogingen en van een controle van de door de distributeurs in het algemeen gehanteerde prijzen. Dat een onderneming niet aarzelde om contact met een concurrent op te nemen om over de klanten of de door een distributeur gehanteerde prijzen te spreken, is een bevestiging van een samenwerking tussen de producenten.

225 De Commissie noemt nog een voorbeeld dat volgens haar een bijkomende manifestatie is van de onderlinge afstemming tussen BPB, Knauf, Lafarge en Gyproc op de Duitse markt. Het gaat om een poging tot prijsverhoging in september en oktober 1998.

226 In dit verband is het juist dat BPB al in juni 1998 een prijsverhoging voor september 1998 heeft aangekondigd en dat de andere concurrenten dit pas in augustus 1998 hebben gedaan voor een verhoging die met ingang van oktober 1998 was gepland. Eveneens juist is dat het enige andere, BPB rechtstreeks betreffende bewijselement, dat de Commissie in de bestreden beschikking noemt, het feit is dat Knauf een kopie van haar aankondiging van een prijsverhoging naar het privé-adres van een directeur van BPB heeft gezonden.

227 Echter zij eraan herinnerd dat in het kader van mededingingsverstorende gedragingen en overeenkomsten de activiteiten doorgaans clandestien worden verricht, de bijeenkomsten in het geheim worden gehouden, en de desbetreffende documentatie tot een minimum wordt beperkt. Hieruit volgt dat, zelfs wanneer de Commissie stukken ontdekt waaruit met zoveel woorden onrechtmatig overleg tussen marktdeelnemers blijkt, die doorgaans slechts fragmentarisch en schaars zijn, zodat vaak bepaalde details via deductie moeten worden gereconstrueerd. In de meeste gevallen moet het bestaan van een mededingingsverstorende gedraging of overeenkomst derhalve worden afgeleid uit een samenloop van omstandigheden en aanwijzingen die in hun totaliteit beschouwd, bij gebreke van een andere coherente verklaring het bewijs kunnen leveren dat de mededingingsregels zijn geschonden (arrest Aalborg Portland e.a./Commissie, punt 36 supra, punten 55-57).

228 Gezien de context van de zaak is het Gerecht in casu van oordeel dat het feit dat Knauf een kopie van haar aankondiging van een prijsverhoging aan het privé-adres van een directeur van BPB heeft gezonden, wat een ongebruikelijke wijze van communicatie tussen concurrerende ondernemingen is, volstaat als bewijs dat de producenten ook met betrekking tot de prijsverhogingen op de Duitse markt in september en oktober 1998 nauw samenwerkten.

229 Het memorandum van Lafarge van 7 oktober 1998 (punten 290-294 van de bestreden beschikking) wordt door BPB ten slotte als een loutere beschrijving van de werking van de markt beschouwd. Indien alleen dit memorandum als bewijs was gevonden, zou het zeker geen toereikend bewijs van een voorafgaande afstemming over de prijsverhogingen vormen. Wordt dit memorandum echter in het kader van de andere hierboven beschreven aanwijzingen onderzocht, dan bevestigt het enerzijds contacten tussen de concurrenten over de prijsverhogingen en het verband tussen die verhogingen, en anderzijds gesprekken over de marktaandelen in Duitsland. Gelet op de andere maatregelen van de betrokken ondernemingen tot stabilisering van de Duitse markt, de parallellie van de prijsverhogingen, en het feit dat de Commissie bij haar verificaties tal van kopieën van aankondigingen van prijsverhogingen van hun concurrenten in de ruimten van voornoemde ondernemingen heeft ontdekt, waarvan laatstgenoemden de verzending of de rechtstreekse ontvangst van hun concurrenten gedeeltelijk hebben toegegeven, kan de coherente uitlegging van dit memorandum niet stroken met die welke verzoekster daaraan heeft gegeven.

230 In de tweede plaats moet verzoeksters betoog worden onderzocht, volgens hetwelk de rechtstreekse contacten tussen de concurrenten, zo deze al worden aangetoond, niet als mededingingsverstorend gedrag waren aan te merken.

231 Wat verzoeksters stelling betreft dat het om zuiver eenzijdig gedrag ging, aangezien zij haar concurrenten nooit kopieën had gezonden van haar brieven waarin zij de prijsverhogingen aankondigde, onderstelt het begrip onderling afgestemde gedraging inderdaad het bestaan van door wederkerigheid gekenmerkte contacten. Aan deze voorwaarde wordt echter voldaan, wanneer een concurrent is verzocht om zijn voornemens of toekomstig marktgedrag aan een andere concurrent mee te delen, of wanneer deze laatste dat heeft aanvaard (Cement-arrest, punt 32 supra, punt 1849).

232 In de zaak die heeft geleid tot het arrest van het Gerecht van 24 oktober 1991, Rhône-Poulenc/Commissie (T-1/89, Jurispr. blz. II-867), in het kader waarvan verzoekster werd verweten te hebben deelgenomen aan bijeenkomsten waarop concurrenten informatie uitwisselden over met name de prijzen die zij op de markt toegepast wensten te zien, heeft het Gerecht bovendien vastgesteld dat een onderneming door een bijeenkomst met een mededingingsverstorend doel bij te wonen, niet alleen ernaar had gestreefd, de onzekerheid over het toekomstig gedrag van haar concurrenten bij voorbaat uit te sluiten, maar bij de bepaling van het marktbeleid dat zij voornemens was te voeren, noodzakelijkerwijs — al dan niet rechtstreeks — rekening had moeten houden met de tijdens die bijeenkomsten verkregen informatie (punten 122 en 123).

233 Die conclusie gaat ook op wanneer, zoals in casu, de deelneming van een of meer ondernemingen aan een onderling afgestemde gedraging met een mededingingsverstorend doel is beperkt tot de ontvangst van informatie over het toekomstige marktgedrag van haar concurrenten op de markt.

234 Iedere ondernemer moet immers zelfstandig bepalen welk commercieel beleid hij op de markt zal voeren. Dat staat dus in de weg aan enigerlei tussen de ondernemers al dan niet rechtstreeks opgenomen contact dat tot doel of tot gevolg heeft hun marktgedrag te beïnvloeden dat leidt tot mededingingsvoorwaarden die niet stroken met de normale voorwaarden van de betrokken markt, maar ook tot onthulling door een onderneming aan een concurrent van het aangenomen of voorgenomen marktgedrag (arrest Gerecht van 20 april 1999, Limburgse Vinyl Maatschappij e.a./Commissie, T-305/94-T-307/94, T-313/94-T-316/94, T-318/94, T-325/94, T-328/94, T-329/94 en T-335/94, Jurispr. blz. II-931, hierna: „arrest LVM/Commissie”, punt 720).

235 Wat verzoeksters stelling betreft, dat de toegezonden prijsinformatie bij de klanten van de betrokken onderneming vóór de mededeling daarvan aan de concurrenten bekend was en dat die concurrenten de meegedeelde informatie derhalve reeds op de markt hadden kunnen inwinnen, zij eraan herinnerd dat de enkele omstandigheid dat informatie over concurrenten is ontvangen die een onafhankelijke ondernemer koste wat kost als zakengeheim voor zich pleegt te houden, reeds blijk geeft van de bedoeling de mededinging te verstoren (arrest Tate & Lyle e.a./Commissie, punt 154 supra, punt 66).

236 Verzoeksters stelling dat de prijsinformatie vóór de mededeling daarvan aan de concurrenten bij de klanten bekend was en dus op de markt kon worden ingewonnen, moet worden afgewezen. Dit feit, zo dit al bewezen is, houdt niet in dat die prijzen bij de toezending van de prijslijsten aan de concurrenten reeds een onmiddellijk herkenbaar objectief marktgegeven waren. Door die rechtstreekse toezending konden de concurrenten die informatie gemakkelijker, sneller en directer te weten komen dan via de markt. Bovendien stelde die voorafgaande toezending hen in staat een klimaat van onderlinge zekerheid met betrekking tot hun toekomstige prijsbeleid te creëren.

237 In die omstandigheden is het Gerecht van oordeel dat, zelfs indien de Commissie er niet in is geslaagd te bewijzen dat er contacten tussen alle producenten over elke prijsverhoging op de Duitse markt in de betrokken periode waren en zelfs indien de erkenning door Gyproc van de heimelijke prijsafspraak in Duitsland niet in aanmerking kan worden genomen (zie eerste middel), is de Commissie op goede gronden ervan uitgegaan dat het systeem voor uitwisseling van gegevens tussen BPB, Knauf, Lafarge en Gyproc over de prijsverhogingen op de Duitse markt een met artikel 81, lid 1, EG strijdige, onderling afgestemde feitelijke gedraging vormde.

Zwaarte van de inbreuk

Concrete weerslag van de inbreuk op de betrokken markt

Vaststelling van het uitgangsbedrag van de geldboete aan de hand van de zwaarte van de inbreuk

Argumenten van partijen

350 Volgens verzoekster heeft de Commissie de duur van de gestelde inbreuk op basis van op zichzelf staande en afzonderlijke elementen onjuist beoordeeld. De Commissie is ten onrechte ervan uitgegaan dat zij een inbreuk had gepleegd die van 31 maart 1992 tot 25 november 1998, dus 6 jaar en 7 maanden, heeft geduurd, wat een inbreuk van lange duur was die een verhoging van het uitgangsbedrag van de geldboete met 65 % rechtvaardigde.

351 Verzoekster betoogt dat de gestelde inbreuken op twee afzonderlijke perioden betrekking hebben. De eerste periode omvat de bijeenkomst van Londen en de uitwisseling van gegevens tussen [A] en de neven Knauf van 1992 tot begin of medio 1993, en de tweede periode omvat de uitwisselingen van gegevens van medio of eind 1993 tot 1998 tussen [D] en de algemene directeuren van de andere betrokken ondernemingen. Die gebeurtenissen houden geen verband met andere gestelde inbreuken die zich in de periode 1994-1998 zouden hebben voorgedaan, of met de uitwisseling van verkoopgegevens in het Verenigd Koninkrijk van medio 1992 tot februari 1998.

352 Verzoekster stelt dat in die omstandigheden geen sprake is van een ingewikkelde en voortgezette overeenkomst, en voert aan dat overeenkomstig verordening (EEG) nr. 2988/74 van de Raad van 26 november 1974 inzake de verjaring van het recht van vervolging en van tenuitvoerlegging op het gebied van het vervoers- en het mededingingsrecht van de Europese Economische Gemeenschap (PB L 319, blz. 1), de inbreuken die meer dan vijf jaar vóór het begin van de inspecties van de Commissie zijn gepleegd, zijn verjaard en dat daarvoor geen geldboete kan worden opgelegd.

353 Voorts wijst verzoekster erop dat [D] in maart en november 1998 is doorgegaan met de uitwisseling van informatie, terwijl zij hem dit in maart 1998 had verboden. Zij kan niet verantwoordelijk zijn voor de activiteiten van een personeelslid dat tegen haar instructies ingaat, zodat het eind van de inbreuk dus op eind maart 1998 moet worden vastgesteld.

354 Verzoekster voert verder aan dat de richtsnoeren onduidelijk zijn over de vraag of de Commissie rekening kan houden met delen van jaren. Zij is voor een strikte uitlegging van de richtsnoeren, en is van mening dat de Commissie het uitgangsbedrag maximaal met 60 % in plaats van met 65 % had mogen verhogen, namelijk met 10 % voor elk volledig inbreukjaar.

355 Verzoekster merkt ook op dat de Commissie niet altijd een verhoging van 10 % diende toe te passen, zoals zij in alle recente kartelzaken automatisch heeft gedaan. De Commissie dient alle relevante omstandigheden van de zaak in aanmerking te nemen wanneer zij de verhoging van de geldboete bepaalt. Zij voegt eraan toe dat de Commissie aldus is te werk gegaan in haar beschikkingen 98/273/EG van 28 januari 1998 inzake een procedure op grond van artikel [81 EG] (Zaak IV/35.733 — VW) (PB L 124, blz. 60), en 2002/190/EG van 21 december 2000 in een procedure op grond van artikel 81 [EG] (Zaak COMP.F.1/35.918 — JCB) (PB 2002, L 69, blz. 1), alsmede in de zaak Voorgeïsoleerde buizen, waarin zij de intensiteit van de inbreuk in de verschillende perioden in aanmerking heeft genomen.

356 Volgens de Commissie zijn de argumenten van BPB een nieuwe poging om de ene enkele complexe en voortdurende inbreuk te betwisten die zij in de bestreden beschikking heeft vastgesteld.

357 Met betrekking tot het gedrag van [D] is de Commissie van mening dat zij niet verplicht is onderscheid te maken tussen de verschillende organen van de onderneming, waarvan sommige actief aan het kartel deelnamen, terwijl andere probeerden daaraan een einde te maken.

358 Volgens de Commissie wordt nergens in de richtsnoeren aangegeven dat zij het bedrag van de geldboeten enkel voor volledige inbreukjaren dient te verhogen. Het gevaar van een aanzienlijke verhoging van de geldboete naar gelang van de duur van de inbreuk zal stellig meer ertoe aanzetten om de inbreuk aan te geven of met de Commissie samen te werken. Een andere opvatting zou namelijk ingaan tegen haar uitdrukkelijke doel om de geldboete naar gelang van de duur van de inbreuk te verhogen.

Beoordeling door het Gerecht

359 De argumenten waarmee verzoekster wil aantonen dat het gaat om afzonderlijke inbreuken waarvan een deel derhalve verjaard is, overlappen hetgeen zij in het kader van het derde middel heeft aangevoerd. Daar het Gerecht hiervoor heeft vastgesteld dat de Commissie niet ten onrechte ervan is uitgegaan dat het om één enkele voortdurende inbreuk ging, dienen verzoeksters argumenten derhalve te worden afgewezen.

360 Verzoeksters argument dat haar deelneming aan de inbreuk reeds eind maart 1998 zou zijn geëindigd, indien [D] niet tegen haar instructies was ingegaan, is irrelevant. Een onderneming — dat wil zeggen een uit persoonlijke, materiële en immateriële elementen bestaande economische eenheid (arrest Hof van 13 juli 1962, Mannesmann/Hoge Autoriteit, 19/61, Jurispr. blz. 705, 734 en 735) — wordt immers door de krachtens haar rechtsvorm voorgeschreven organen geleid, en elke beschikking waarbij haar een geldboete wordt opgelegd, kan tot de statutaire leiding van de onderneming worden gericht (raad van bestuur, directie, president, bedrijfsleider, enz.). De mededingingsregels zouden gemakkelijk worden omzeild indien de Commissie bij inbreukmakend gedrag van een onderneming zou moeten nagaan en bewijzen wie de verschillende handelingen heeft verricht, wat tot gevolg zou kunnen hebben dat zij wordt belet de onderneming te bestraffen die van het kartel heeft geprofiteerd.

361 Met betrekking tot verzoeksters stelling dat de richtsnoeren onduidelijk zijn over de vraag of de Commissie rekening kan houden met gedeelten van jaren, volstaat de vaststelling dat niets in de richtsnoeren verbiedt dat de werkelijke duur van de inbreuk bij de berekening van het bedrag van de geldboete in aanmerking wordt genomen. Een dergelijke benadering is volstrekt logisch en redelijk en past hoe dan ook in het kader van de beoordelingsvrijheid van de Commissie.

362 Met betrekking tot verzoeksters bezwaar tegen het feit dat de Commissie het maximumpercentage van 10 % per jaar automatisch heeft toegepast, zij eraan herinnerd dat zelfs indien punt 1 B, eerste alinea, derde streepje, van de richtsnoeren niet in een automatische verhoging van 10 % per jaar voor inbreuken van lange duur voorziet, aan de Commissie dienaangaande een beoordelingsmarge wordt gelaten (arrest Cheil Jedang/Commissie, punt 331 supra, punt 134).

363 In casu heeft de Commissie in punt 554 van de bestreden beschikking vastgesteld dat BPB de inbreuk gedurende zes jaar en zeven maanden had gepleegd, dus een lange duur in de zin van de richtsnoeren, en dat zij dus het bedrag van de op basis van de zwaarte van de inbreuk vastgestelde geldboete met 65 % heeft verhoogd. Hieruit blijkt dat de Commissie zich heeft gehouden aan de regels die zij zich in de richtsnoeren heeft opgelegd. De verhoging met 65 % is, gezien de duur van de inbreuk, in casu ook naar het oordeel van het Gerecht niet onevenredig.

364 Wat verzoeksters stelling betreft, dat de Commissie geen rekening heeft gehouden met de uiteenlopende intensiteit van de inbreuk in de betrokken periode, zij eraan herinnerd dat de verhoging geschiedt door toepassing van een bepaald percentage op het uitgangsbedrag dat aan de hand van de zwaarte van de gehele inbreuk wordt bepaald, zodat dit reeds de uiteenlopende intensiteit van de inbreuk weerspiegelt. Het is dus niet logisch wanneer voor de verhoging van dit bedrag wegens de duur van de inbreuk een variatie in de intensiteit van de inbreuk in de betrokken periode in aanmerking wordt genomen.

365 Voor zover BPB stelt dat de Commissie in de andere zaken betreffende soortgelijke beperkingen van soortgelijke duur lagere verhogingen wegens de duur van de inbreuk heeft toegepast dan in het onderhavige geval, volstaat het erop te wijzen, dat de vroegere beschikkingspraktijk van de Commissie op zich niet fungeert als rechtskader voor de geldboeten in mededingingszaken, aangezien dit uitsluitend in verordening nr. 17 wordt afgebakend, en dat verder de marktdeelnemers niet mogen vertrouwen op handhaving van een bestaande situatie die de Commissie in het kader van haar beoordelingsvrijheid kan wijzigen (arrest van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commission, punt 90 supra, punt 171).

366 De grief dat de verhoging van het boetebedrag wegens de duur van de inbreuk onjuist was, dient bijgevolg te worden afgewezen.

Argumenten van partijen

367 Verzoekster acht de verhoging van het basisbedrag van de geldboete met 50 %, namelijk 66 miljoen EUR, wegens recidive te hoog en onevenredig.

368 In de eerste plaats voert verzoekster aan dat haar dochtermaatschappij in de eerdere inbreuk een kleine en passieve rol heeft gespeeld [beschikking 94/601/EG van de Commissie van 13 juli 1994 inzake een procedure op grond van artikel [81 EG] (IV/C/33.833 — Karton) (PB L 243, blz. 1)]. Bijgevolg bedroeg de uiteindelijk aan haar dochtermaatschappij opgelegde geldboete slechts 750 000 EUR. Bovendien is de eerdere inbreuk meer dan acht jaar vóór de bekendmaking van de bestreden beschikking bestraft. Verzoekster stelt dat de Commissie niet automatisch een verhoging wegens een eerdere inbreuk kan vaststellen. De Commissie moet rekening houden met alle omstandigheden van de eerdere inbreuk: de aard ervan, de omstandigheden waaronder zij is gepleegd, de tijd die sindsdien is verstreken en de opgelegde sanctie. Verzoekster verwijst naar een aantal rechtsstelsels om aan te tonen dat de aard van de eerdere inbreuk en de tijd die is verstreken sinds de inbreuk is gepleegd, in aanmerking worden genomen wanneer een rechterlijke instantie overweegt de sanctie wegens recidive te verhogen.

369 In de tweede plaats voert verzoekster aan dat de Commissie de geldboete wegens recidive niet kan verhogen wanneer de eerste en de tweede inbreuk tegelijk hebben plaatsgevonden. In casu is de beschikking in de Karton-zaak (zie punt 368 hierboven) op 13 juli 1994 vastgesteld, zodat de verhoging met 50 % pas vanaf dat tijdstip had mogen worden toegepast. Volgens verzoekster moet de verhoging bijgevolg tot 43,7 miljoen EUR worden verlaagd. Anders beschouwd, behoorde de verzwarende factor pas vanaf juli 1994 op de wegens de duur van de inbreuk verhoogde geldboete te worden toegepast. In dat geval bedraagt het wegens verzwarende omstandigheden erbij te tellen bedrag 56 miljoen EUR.

370 In de derde plaats stelt verzoekster dat de verhoging te hoog en onevenredig is omdat deze meer bedraagt dan het uitgangsbedrag van de geldboete die wegens de zwaarte van de inbreuk aan Knauf, Lafarge en Gyproc is opgelegd.

371 In de vierde plaats voert verzoekster aan dat de verhoging meer bedroeg dan de verlaging met 30 % die haar voor haar samenwerking met de Commissie in de onderhavige zaak is toegekend. De wegens medewerking verleende verminderingen moeten volgens haar reëel zijn en niet door de verhoging wegens recidive worden geneutraliseerd.

372 In de vijfde plaats voert verzoekster aan dat in slechts één enkele beschikking van de Commissie, betreffende de zaak British Sugar (zie punt 264 hierboven) de verhoging groter was, namelijk 75 % van het basisbedrag, en dat in die zaak de verhoging gebaseerd was op de rol van British Sugar als aanstichtster van de eerste inbreuk. In het licht van de omstandigheden van die zaak en van beschikking 2002/405/EG van de Commissie van 20 juni 2001 betreffende een procedure uit hoofde van artikel 82 [EG] (COMP/E-2/36.041/PO — Michelin) (PB 2002, L 143, blz. 1), acht zij de haar opgelegde verhoging van 50 % te hoog.

373 Ten slotte voert verzoekster aan dat de Commissie op haar dezelfde verhoging wegens recidive heeft toegepast als op Lafarge, hoewel de inbreuk die laatstgenoemde heeft gepleegd in het kader van de zaak die heeft geleid tot beschikking 94/815/EG van de Commissie van 30 november 1994 inzake een procedure op grond van artikel [81 EG] (Zaak IV/33.126 en 33.322 — Cement) (PB L 343, blz. 1), zwaarder was dan die welke in de Karton-zaak is bestraft. De Commissie had volgens verzoekster rekening moeten houden met de verschillen tussen de twee eerdere kartels, met name de belangrijke rol van Lafarge, de lange duur van het kartel waaraan Lafarge had deelgenomen en het feit dat aan laatstgenoemde een geldboete van 14,9 miljoen EUR wegens die inbreuk was opgelegd. Door geen rekening te houden met die verschillen en de twee ondernemingen dezelfde verhoging van 50 % op te leggen heeft de Commissie het beginsel van gelijke behandeling geschonden.

374 De Commissie beschouwt recidive als een verzwarende omstandigheid, omdat de betrokken onderneming een nieuwe inbreuk pleegt, hoewel zij reeds voor eenzelfde soort inbreuk is bestraft en dus een duidelijke waarschuwing heeft gekregen dat dit gedrag onrechtmatig was en niet moest worden herhaald.

375 Met betrekking tot verzoeksters argument dat de eerste en de tweede inbreuk tegelijkertijd plaatsvonden en dat de verhoging pro rata moest worden toegepast, stelt de Commissie dat dit argument buiten beschouwing laat dat met de verhoging de bereidheid van de onderneming om de mededingingsregels te overtreden dient te worden bestraft, hoewel die onderneming reeds in het verleden sancties zijn opgelegd.

376 De vraag of de verhoging wegens recidive hoger of lager is dan het uitgangsbedrag van de aan andere ondernemingen opgelegde geldboete of de wegens de medewerking van BPB verleende verlaging, is volstrekt irrelevant.

377 Volgens de Commissie heeft BPB een grief toegevoegd die zich niet in haar verzoekschrift bevond, namelijk dat de Commissie rekening had moeten houden met de tijd die is verstreken sinds de eerdere inbreuk, die volgens de repliek „meer dan acht jaar vóór de bekendmaking van de beschikking in de onderhavige zaak” heeft plaatsgehad. Die grief is op grond van artikel 44, lid 1, sub c, van het Reglement voor de procesvoering niet-ontvankelijk.

Beoordeling door het Gerecht

378 Het is vaste rechtspraak dat het rekening houden met verzwarende omstandigheden bij de vaststelling van het bedrag van de geldboete strookt met de taak van de Commissie, ervoor te zorgen dat de mededingingsregels worden nageleefd (arrest Hof van 29 juni 2006, SGL Carbon/Commissie, C-308/04 P, Jurispr. blz. I-5977, punt 71).

379 Zo is een eventuele recidive een van de factoren die bij het onderzoek van de zwaarte van de betrokken inbreuk in aanmerking moet worden genomen (arrest Aalborg Portland e.a./Commissie, punt 36 supra, punt 91).

380 Verzoeksters argument dat de Commissie niet correct rekening heeft gehouden met alle omstandigheden van de eerdere inbreuk, moet worden afgewezen.

381 Om te beginnen staat het met betrekking tot het tijdsverloop tussen de twee inbreuken vast, dat de eerste inbreuk na de aanvang van de in geding zijnde inbreuk is bestraft.

382 Het is vaste rechtspraak dat de Commissie over een beoordelingsbevoegdheid beschikt met betrekking tot de keuze van de bij de vaststelling van de hoogte van geldboeten in aanmerking te nemen factoren, zoals de bijzondere omstandigheden van de zaak, de context daarvan en de afschrikkende werking van geldboeten, zonder dat er een dwingende of uitputtende lijst van verplicht in aanmerking te nemen criteria bestaat (beschikking Hof van 25 maart 1996, SPO e.a./Commissie, C-137/95 P, Jurispr. blz. I-1611, punt 54, en arrest van 17 juli 1997, Ferriere Nord/Commissie, C-219/95 P, Jurispr. blz. I-4411, punt 33).

383 Opgemerkt zij dat deze beoordelingsbevoegdheid van de Commissie zowel de constatering als de beoordeling van de specifieke kenmerken van de recidive betreft, en dat de Commissie ter zake van dergelijke constateringen niet gebonden is aan een eventuele verjaringstermijn. Recidive is een van de belangrijke factoren die de Commissie heeft te beoordelen, omdat het meewegen daarvan tot doel heeft, ondernemingen die de neiging vertonen om zich niet aan de mededingingsregels te houden, aan te sporen hun gedrag te wijzigen. De Commissie kan dus in elk individueel geval rekening houden met aanwijzingen die een dergelijke neiging (tendens) lijken te bevestigen, met inbegrip van bijvoorbeeld het tijdsverloop tussen de gepleegde inbreuken.

384 In dit verband zij erop gewezen dat het Gerecht van oordeel was dat een tijdspanne van minder dan tien jaar tussen de constateringen van twee inbreuken getuigt van de neiging van een onderneming om niet de juiste consequenties te trekken uit het feit dat ten aanzien van haar een inbreuk op de mededingingsregels is geconstateerd (arrest Gerecht van 25 oktober 2005, Groupe Danone/Commissie, T-38/02, Jurispr. blz. II-4407, punten 354 en 355).

385 A fortiori getuigt in casu de geschiedenis van de ten aanzien van verzoekster geconstateerde inbreuken van haar neiging om niet de juiste consequenties te trekken uit het feit dat ten aanzien van haar een inbreuk op de mededingingsregels is geconstateerd, aangezien verzoekster, waaraan de Commissie reeds eerder bij de beschikking in de Karton-zaak maatregelen had opgelegd, na de mededeling van die beschikking meer dan vier jaar actief aan het betrokken kartel is blijven deelnemen.

386 In die omstandigheden hoeft niet te worden ingegaan op het argument van de Commissie dat verzoeksters argument met betrekking tot het tijdsverloop tussen de bestraffing van de eerste inbreuk en de bekendmaking van de bestreden beschikking niet-ontvankelijk is.

387 Wat vervolgens de kenmerken van de eerdere gedragingen betreft, houdt het begrip recidive niet noodzakelijkerwijs in dat reeds eerder een geldstraf moet zijn opgelegd, doch slechts dat een eerdere inbreuk op het communautaire mededingingsrecht moet zijn geconstateerd (Groupe Danone/Commissie, punt 384 supra, punt 363).

388 Het meewegen van recidive heeft immers tot doel, ondernemingen die de neiging vertonen om zich niet aan de mededingingsregels te houden, aan te sporen hun gedrag te wijzigen, omdat een eerdere vaststelling van een inbreuk onvoldoende is gebleken om herhaling van een inbreukmakende gedraging te voorkomen. Het beslissende element van recidive is dan ook niet de eerdere oplegging van een sanctie, en a fortiori het bedrag daarvan, maar de eerdere vaststelling van een inbreuk.

389 Ten slotte stelt verzoekster zelfs niet dat de inbreuk waarvoor haar dochtermaatschappij in het kader van de Karton-zaak is bestraft, dezelfde soort van inbreuk is als die waarom het in het onderhavige geval gaat.

390 Bijgevolg heeft de Commissie zich in casu niet ten onrechte op het standpunt gesteld, dat de bijzondere omstandigheden van de zaak, met name het feit dat ten aanzien van dezelfde onderneming reeds een inbreuk was geconstateerd, en dat die onderneming in weerwil van deze constatering en de opgelegde geldboete aan een soortgelijke inbreuk op dezelfde verdragsbepaling was blijven deelnemen, als recidive waren aan te merken.

391 Verzoeksters argument dat de Commissie, wanneer de eerste inbreuk gelijktijdig met de tweede inbreuk plaatsvindt, het boetebedrag wegens recidive pas kan verhogen vanaf de vaststelling van de eerste beschikking waarbij een van de twee inbreuken wordt bestraft, moet worden afgewezen.

392 Een sanctiebeleid bij recidive heeft inderdaad pas een nuttig effect op de dader van een inbreuk, wanneer de dreiging met een zwaardere sanctie bij een nieuwe inbreuk hem kan aansporen zijn gedrag te wijzigen. Het meewegen van de recidive wordt namelijk gerechtvaardigd door de noodzaak van een hogere afschrikkende werking, gelet op het feit dat een eerdere vaststelling van een inbreuk onvoldoende was om herhaling van een inbreukmakende gedraging te voorkomen. Van recidive is derhalve noodzakelijkerwijs pas sprake na de vaststelling van en de sanctie op de eerste inbreuk, aangezien de verklaring daarvoor gelegen is in het feit dat die sanctie onvoldoende afschrikkend was.

393 Dienaangaande heeft het Gerecht in het arrest van 11 maart 1999, Thyssen Stahl/Commissie, punt 270 supra, geoordeeld dat de beschikking van de Commissie een rechtsfout bevatte, aangezien de rechtvaardigingsgrond voor de verhoging van de aan Thyssen Stahl AG opgelegde geldboete was dat de Commissie haar reeds een geldboete wegens soortgelijke overtredingen had opgelegd bij beschikking 90/417/EGKS van 18 juli 1990 inzake een procedure op grond van artikel 65 van het EGKS-Verdrag betreffende een overeenkomst en onderling samenhangende gedragingen van Europese fabrikanten van koudgewalste platte producten van roestvrij staal (PB L 220, blz. 28), terwijl in de betrokken zaak de aan Thyssen Stahl verweten inbreuk, die de periode van 30 juni 1988 tot eind 1990 betreft, grotendeels vóór die beschikking lag (punten 617-625).

394 Anders dan de zaak die heeft geleid tot het arrest van 11 maart 1999, Thyssen Stahl/Commissie, punt 270 supra, waarin de inbreuk grotendeels vóór de eerste beschikking had plaatsgehad, is BPB in casu na de beschikking in de Karton-zaak gedurende meer dan vier jaar aan het betrokken kartel blijven deelnemen.

395 Zoals in punt 382 hierboven in herinnering is gebracht, hangt de beoordeling van de specifieke kenmerken van recidive af van een evaluatie van de omstandigheden van het concrete geval die de Commissie in het kader van haar beoordelingsvrijheid verricht.

396 In de onderhavige omstandigheden is het Gerecht van oordeel dat de Commissie de grenzen van haar beoordelingsvrijheid niet heeft overschreden waar zij het feit dat BPB na de eerste constatering van een inbreuk meer dan vier jaar aan een soortgelijke inbreuk op dezelfde verdragsbepaling was blijven deelnemen, als recidive heeft aangemerkt, en de geldboete dus om die reden heeft verhoogd.

397 Wat het niveau van die verhoging betreft, herinnert het Gerecht eraan dat de Commissie bij de vaststelling van het bedrag van de geldboete over een beoordelingsbevoegdheid beschikt. In dit verband hoeft zij geen precieze mathematische formules toe te passen (arrest Michelin/Commissie, punt 273 supra, punt 292).

398 Voorts is recidive vanuit het oogpunt van afschrikkende werking een omstandigheid die een aanzienlijke verhoging van het basisbedrag van de geldboete rechtvaardigt. Recidive bewijst immers dat de eerder opgelegde sanctie onvoldoende afschrikkende werking heeft gehad (arrest Michelin/Commissie, punt 273 supra, punt 293).

399 Het in casu toegepaste verhogingspercentage is naar het oordeel van het Gerecht evenredig. In dit verband zij erop gewezen dat de beschikking in de Karton-zaak en de bestreden beschikking soortgelijke inbreuken betreffen. Aan de consequenties van die vaststelling kan niet worden afgedaan door verzoeksters verklaring dat haar dochtermaatschappij in de Karton-zaak een onbeduidende en passieve rol heeft gespeeld. Van belang is immers het feit dat de betrokken onderneming, hoewel een inbreuk op het communautaire mededingingsrecht was geconstateerd, dit recht is blijven schenden. Derhalve mocht de Commissie het basisbedrag van de geldboete met 50 % verhogen om verzoeksters gedrag zo te sturen, dat zij voortaan de mededingingsregels van het Verdrag naleeft.

400 Verzoeksters betoog om te bewijzen dat de verhoging wegens recidive onevenredig was, is in wezen gebaseerd op het feit dat de verhoging als absoluut bedrag, namelijk 66 miljoen EUR, onevenredig was, moet worden afgewezen.

401 Bij de vaststelling van een verhoging wegens recidive kan de Commissie zich immers beperken tot het onderzoek welk percentage evenredig is, zonder dat zij rekening hoeft te houden met het absolute bedrag van de verhoging van het basisbedrag van de geldboete waartoe de toepassing van dit percentage leidt. Zo lang het percentage van de verhoging niet te hoog is, is het absolute bedrag van de verhoging slechts het mathematische gevolg van de toepassing van dit percentage op het basisbedrag, waarvan de evenredigheid met betrekking tot de zwaarte en de duur van de betrokken inbreuk afzonderlijk is onderzocht.

402 Derhalve is de verhoging van het basisbedrag van verzoeksters geldboete met 50 % wegens recidive niet onevenredig.

403 Met betrekking tot de eerdere praktijk van de Commissie voert verzoekster aan dat in één enkele beschikking van de Commissie, betreffende de zaak British Sugar, de verhoging groter was (75 %), en dat de verhoging in die zaak gebaseerd was op de rol van aanstichtster die British Sugar in de eerste inbreuk had gespeeld. In het licht van de omstandigheden van die zaak is verzoekster van mening dat de op haar toegepaste verhoging van 50 % te hoog is.

404 Wat de vergelijkingen met andere beschikkingen van de Commissie betreft, waarbij zij geldboeten wegens inbreuk op de mededingingsregels oplegt, kunnen die beschikkingen vanuit het oogpunt van de inachtneming van het gelijkheidsbeginsel enkel relevant zijn indien wordt aangetoond dat de omstandigheden in de zaken met betrekking tot die andere beschikkingen vergelijkbaar zijn met die van het onderhavige geval (zie in die zin arrest van 13 januari 2004, JCB Service/Commissie, punt 343 supra, punt 187).

405 Verzoekster heeft echter niet voldoende gegevens aangevoerd die de conclusie wettigen dat in casu aan die voorwaarden is voldaan. In het bijzonder moet worden vastgesteld dat zij zich niet beroept op beschikkingen die uit dezelfde tijd dateren als die van de in geding zijnde zaak, waarin de Commissie voor soortgelijke omstandigheden als die van de onderhavige zaak een lager verhogingspercentage heeft toegepast. Bij de verwijzing naar de beschikking Michelin, waarin de vennootschap Michelin wegens recidive met betrekking tot een systeem van getrouwheidskortingen voor wederverkopers een geldboete is opgelegd, gaat het duidelijk om andere omstandigheden dan die van het onderhavige geval, aangezien een dergelijk kortingensysteem, wat de zwaarte van de inbreuk op de communautaire mededingingsregels betreft, niet kan worden gelijkgesteld met een geheim kartel dat de prijzen en de stabilisering van een markt van aanzienlijke waarde betreft.

406 Het loutere feit dat de Commissie in een andere beschikking het basisbedrag wegens recidive op een andere wijze heeft verhoogd, impliceert niet dat zij in de bestreden beschikking hetzelfde verhogingspercentage had moeten toepassen. De vroegere beschikkingspraktijk van de Commissie fungeert immers op zichzelf niet als rechtskader voor de geldboeten in mededingingszaken, aangezien dit kader uitsluitend in verordening nr. 17 is vastgelegd (arrest Michelin/Commissie, punt 273 supra, punt 292).

407 Verzoekster stelt ook dat de verhoging te hoog en onevenredig is omdat deze meer bedraagt dan het uitgangsbedrag van de geldboete die wegens de zwaarte van de inbreuk aan Knauf, Lafarge en Gyproc is opgelegd.

408 Dit betoog is irrelevant. Daar de geldboete van BPB juist is vastgesteld en de verhoging wegens recidive evenredig is, is het feit dat het absolute bedrag van de verhoging hoger is dan het uitgangsbedrag van de aan de andere karteldeelnemers opgelegde geldboeten, niet meer dan een mathematische consequentie van de verhoging die geen enkel verband houdt met het bedrag van de andere geldboeten.

409 Verzoekster voert verder nog aan dat de verhoging meer bedroeg dan de verlaging met 30 % die haar voor haar samenwerking met de Commissie in de onderhavige zaak is toegekend.

410 Ook dit argument is irrelevant. Het gaat om twee verschillende stadia van de vaststelling van het boetebedrag.

411 Ten slotte voert verzoekster aan dat de Commissie op haar dezelfde verhoging wegens recidive heeft toegepast als op Lafarge, hoewel de inbreuk die laatstgenoemde in het kader van de Cement-zaak heeft gepleegd zwaarder was dan die welke in de Karton-zaak is bestraft.

412 Dit argument is ook ongegrond. Zoals hierboven is uiteengezet, hield de verhoging wegens recidive immers verband met een verzwarende omstandigheid die specifiek is voor de betrokken onderneming, zodat het feit dat de kenmerken van de eerdere door Lafarge gepleegde inbreuk niet dezelfde zijn als die van de eerdere aan verzoekster toegeschreven inbreuk, irrelevant is. Relevant is integendeel de omstandigheid dat de twee ondernemingen eerder betrokken zijn geweest bij zeer zware inbreuken, maar dat zij ondanks de constatering van die inbreuken hun deelneming aan de in casu bestrafte inbreuk niet hebben beëindigd.

413 Gelet op het voorgaande, dienen verzoeksters argumenten betreffende het meewegen van recidive te worden afgewezen.

Argumenten van partijen

414 Verzoekster is van mening dat de Commissie het boetebedrag wegens de vóór en na haar onderzoek getroffen maatregelen had moeten verlagen. Zij stelt dat de Commissie haar inspanningen ten onrechte als ondoelmatig heeft beschouwd. Dat de Commissie haar inspanningen niet heeft erkend, is in strijd met het gelijkheids- en het vertrouwensbeginsel.

415 In de eerste plaats heeft zij op basis van de verklaringen in de anonieme brief onafhankelijke advocaten in dienst genomen om haar eigen onderzoek in te stellen (hierna: „project Alpha”). Op basis van de conclusies van het project Alpha heeft verzoeksters raad van bestuur een formeler programma voor conformering aan het mededingingsrecht opgezet, in het kader waarvan de raad een beginselverklaring inzake conformering heeft vastgesteld die de directeuren, de andere kaderleden en de betrokken personeelsleden hadden moeten ondertekenen. Verzoekster heeft ook besloten alle uitwisselingen van informatie stop te zetten, en heeft een advocatenkantoor opgedragen haar bij de uitwerking en de toepassing van verschillende andere onderdelen van haar formele conformeringsprogramma te helpen.

416 In de tweede plaats voert verzoekster aan dat zij blijkens de maatregelen die zij na de inleiding van het onderzoek van de Commissie heeft genomen, in hoge mate heeft meegewerkt. Zij heeft de inspecteurs vrije toegang tot haar bedrijfsdocumenten en haar computers gegeven. Bovendien heeft zij de gevraagde documenten overgelegd en heeft [D] de vragen van de Commissie nauwkeurig beantwoord. Voorts heeft zij de Commissie in haar antwoord op het tweede verzoek om inlichtingen informatie meegedeeld die laatstgenoemde voordien niet bekend was. Wegens haar inspanningen om de inbreuk nog vóór de inleiding van het onderzoek van de Commissie te beëindigen en haar vrijwillige medewerking tijdens dat onderzoek zou haar geldboete nog meer moeten worden verlaagd.

417 Verzoekster is het niet eens met het argument van de Commissie dat zij bewijs heeft vernietigd of achtergehouden. Die beweringen worden niet door bewijs gestaafd. Hoewel bepaalde documenten in het kader van het project Alpha zijn verwijderd, is een aantekening daarover in het dossier achtergelaten.

418 Wat in de derde plaats het feit betreft, dat haar algemeen directeur, [D], de instructies van zijn raad van bestuur heeft genegeerd en buiten medeweten van die raad en van het hele personeel informatie is blijven uitwisselen, is verzoekster van mening dat zij niet verantwoordelijk kan worden geacht voor diens activiteiten, in het bijzonder wegens zijn onafhankelijke positie. Bovendien had [D], toen bleek dat hij met de informatie-uitwisseling was doorgegaan, zijn functie meteen zonder enige compensatie moeten neerleggen. Het negeren van haar instructies door [D] was de enige wanklank in het kader van haar inspanningen tot beëindiging van de inbreuk geweest. Bijgevolg kan de Commissie niet stellen dat de door verzoekster genomen maatregelen ondoeltreffend waren.

419 In de vierde plaats stelt verzoekster dat zij zich in april 1998 uit het systeem voor gegevensuitwisseling heeft teruggetrokken. Indien [D] de instructies van zijn raad van bestuur niet opzettelijk had genegeerd, zouden de mededingingsregels vanaf maart 1998 volledig zijn nageleefd. Bovendien heeft zij recht op een verlaging van de geldboete omdat zij de inbreuk onmiddellijk bij de eerste stappen van de Commissie heeft beëindigd.

420 In de vijfde plaats is verzoekster van mening dat zij geen profijt uit de inbreuk heeft getrokken. De reële prijzen zijn in het Verenigd Koninkrijk op hetzelfde niveau gebleven en in Duitsland gedaald, terwijl haar kosten zijn gestegen. Bovendien was haar marktaandeel op elk van de vier betrokken markten in 1998 kleiner dan in 1992 en had haar omzet pas in 1997/1998 weer het niveau van 1991/1992 bereikt. Voorts zouden de prijzen zich in elk geval na het einde van de prijzenoorlog hebben hersteld. Indien de Commissie een geldboete wegens het uit de inbreuk getrokken profijt kan verhogen, moet zij volgens verzoekster er ook rekening mee houden dat geen profijt uit de inbreuk wordt getrokken, en het boetebedrag verlagen.

421 De Commissie bestrijdt verzoeksters argumenten.

422 BPB draagt volgens haar in repliek een nieuw argument voor waarmee zij een verlaging van de geldboete vordert op grond dat zij de inbreuk na het onderzoek door de diensten van de Commissie eind 1998 heeft beëindigd. Dit nieuwe argument is in dit stadium van de procedure niet-ontvankelijk. Het is bovendien ongegrond aangezien de Commissie in het algemeen niet verplicht is het voorzetten van de inbreuk als verzwarende omstandigheid en de beëindiging van een inbreuk als verzachtende omstandigheid in aanmerking te nemen.

Beoordeling door het Gerecht

423 Wat in de eerste plaats de maatregelen betreft, die verzoekster heeft genomen om recidive te voorkomen (ontslag van leidinggevend personeel dat betrokken was bij de inbreukmakende gedragingen, alsmede de vaststelling van interne programma’s voor conformering aan het mededingingsrecht en initiatieven voor de bewustwording van het personeel dienaangaande), moet worden vastgesteld dat het weliswaar belangrijk is dat een onderneming maatregelen heeft genomen om te vermijden dat leden van haar personeel zich in de toekomst opnieuw aan inbreuken op het communautaire mededingingsrecht schuldig zullen maken, maar dat dit niet kan afdoen aan de omstandigheid, dat de vastgestelde inbreuk daadwerkelijk is begaan. Het enkele feit dat de Commissie in een aantal van haar vroegere beschikkingen de toepassing van een conformeringsprogramma als verzachtende omstandigheid in aanmerking heeft genomen, betekent dus niet dat zij verplicht is dit in een concreet geval opnieuw te doen (arrest Gerecht van 9 juli 2003, Archer Daniels Midland en Archer Daniels Midland Ingredients/Commissie, T-224/00, Jurispr. blz. II-2597, punt 280).

424 De Commissie hoeft een dergelijk element dus niet als verzachtende omstandigheid in aanmerking te nemen, zolang zij maar het beginsel van gelijke behandeling in acht neemt, volgens hetwelk ondernemingen tot wie eenzelfde beschikking is gericht, op dit punt niet verschillend mogen worden beoordeeld (arrest van 9 juli 2003, Archer Daniels Midland en Archer Daniels Midland Ingredients/Commissie, punt 423 supra, punt 281). Uit de bestreden beschikking blijkt echter geenszins dat de Commissie de vier betrokken ondernemingen op dit punt verschillend heeft beoordeeld, wat verzoekster overigens niet stelt.

425 In de tweede plaats voert verzoekster aan dat de maatregelen die zij na de inleiding van het onderzoek van de Commissie heeft genomen, blijk gaven van een grote mate van medewerking, zodat het bedrag van haar geldboete nog meer moest worden verlaagd. Die argumenten overlappen echter de vraag of de Commissie verzoeksters medewerking in het kader van de mededeling inzake medewerking correct in aanmerking heeft genomen. Verzoeksters medewerking tijdens de administratieve procedure zal derhalve hierna worden onderzocht, maar is niet aan te merken als een verzachtende omstandigheid die naast de verlaging die op grond van de mededeling inzake medewerking is verleend, nog een verlaging rechtvaardigt.

426 Evenwel zij eraan herinnerd dat de mogelijkheid om aan een onderneming die tijdens een procedure inzake schending van de mededingingsregels met de Commissie heeft meegewerkt, een vermindering van geldboete toe te kennen buiten het door de mededeling inzake medewerking vastgestelde kader, wordt erkend door de richtsnoeren, waarvan punt 3, zesde streepje, bepaalt dat de „daadwerkelijke medewerking van de onderneming in het kader van de procedure, buiten de werkingssfeer van de [mededeling inzake medewerking]” als verzachtende omstandigheid in aanmerking kan worden genomen.

427 Voor zover de onderhavige grief aldus moet worden opgevat dat deze ertoe strekt te doen vaststellen dat de Commissie verzoekster op grond van deze bepaling een aanvullende vermindering van de geldboete had moeten toekennen, moet worden vastgesteld dat de inbreuken in casu wel degelijk vallen binnen de werkingssfeer van de mededeling inzake medewerking, die volgens deel A, lid 1, eerste alinea, daarvan betrekking heeft op geheime mededingingsregelingen die beogen prijzen of productie- of verkoopquota vast te stellen, markten te verdelen of de in- en uitvoer te verbieden. Bijgevolg kan verzoekster de Commissie niet op goede gronden verwijten dat zij de omvang van verzoeksters medewerking niet als verzachtende omstandigheid in aanmerking heeft genomen buiten het rechtskader van de mededeling inzake medewerking (arrest Gerecht van 15 maart 2006, BASF/Commissie, T-15/02, Jurispr. blz. II-497, punt 586).

428 Bovendien kan de Commissie een dergelijk verwijt ook niet worden gemaakt indien moest worden erkend dat medewerking aan een onderzoek naar horizontale mededingingsregelingen inzake prijsafspraken en verkoopverdeling op grond van punt 3, zesde streepje, van de richtsnoeren kan worden beloond. In dat geval zou een vermindering op grond van deze bepaling immers noodzakelijkerwijs veronderstellen dat de betrokken medewerking niet kan worden beloond in het kader van de mededeling inzake medewerking, en dat zij effect heeft gesorteerd, dat wil zeggen dat zij de taak van de Commissie om inbreuken op de communautaire mededingingsregels vast te stellen en te bestraffen heeft vergemakkelijkt (arrest BASF/Commissie, punt 427 supra, punten 587 en 588).

429 In de derde plaats is verzoekster van mening dat zij niet verantwoordelijk kan worden geacht voor het feit dat [D], haar algemeen directeur, in strijd met de instructies van zijn raad van bestuur heeft gehandeld en buiten medeweten van die raad en van het hele personeel met die uitwisseling van informatie is doorgegaan.

430 Dit argument is irrelevant. Een onderneming — dat wil zeggen een uit persoonlijke, materiële en immateriële elementen bestaande economische eenheid (arrest Mannesmann/Hoge Autoriteit, punt 306 supra, blz. 705 en 706) — wordt immers door de krachtens haar rechtsvorm voorgeschreven organen geleid, en elke beschikking waarbij haar een geldboete wordt opgelegd, kan tot de statutaire leiding van de onderneming worden gericht (raad van bestuur, directie, president, bedrijfsleider, enz.). De mededingingsregels zouden gemakkelijk worden omzeild indien de Commissie bij inbreukmakend gedrag van een onderneming zou moeten nagaan en bewijzen wie de verschillende handelingen heeft verricht, waardoor zij zou kunnen worden belet de onderneming te straffen die van het kartel heeft geprofiteerd.

431 Hoewel BPB stelt dat zij in de steek is gelaten door haar voormalige algemeen directeur, die de uitdrukkelijke instructies van zijn raad van bestuur niet heeft opgevolgd, moet de oplossing van dit conflict worden gezocht in de relatie tussen [D] en BPB en niet in de toepassing van het mededingingsrecht door de Commissie. Zelfs indien [D] de instructies van de raad van bestuur van BPB werkelijk had genegeerd en buiten haar medeweten met de informatie-uitwisseling was doorgegaan, had de Commissie dus een geldboete aan de onderneming mogen opleggen, terwijl BPB en/of haar eigenaren elke passend geachte procedure tegen [D] hadden mogen inleiden.

432 In de vierde plaats stelt verzoekster dat zij zich in april 1998 uit het systeem van gegevensuitwisseling heeft teruggetrokken. Indien [D] de instructies van zijn raad van bestuur niet opzettelijk had genegeerd, zouden de mededingingsregels dus vanaf maart 1998 volledig zijn nageleefd.

433 Dit argument sluit gedeeltelijk aan bij het voorgaande en is ook niet relevant. Daar verzoekster immers verantwoordelijk was voor de handelingen van [D], heeft de inbreuk tot november 1998 voortgeduurd.

434 Verder is de Commissie op goede gronden ervan uitgegaan dat, zelfs indien de terugtrekking uit het systeem voor gegevensuitwisseling blijk gaf van de wil gedragingen te vermijden waarvan de aard daadwerkelijk argwaan kon wekken, dit niet gepaard ging met andere maatregelen tot beëindiging van de heimelijke afspraken, zoals bleek uit de voortzetting van de informatie-uitwisselingen en ook uit de gesprekken tussen concurrenten in Den Haag.

435 Met betrekking tot verzoeksters argument dat zij de inbreuk na het onderzoek door de diensten van de Commissie heeft beëindigd, en dat laatstgenoemde niet-ontvankelijk acht, moet worden vastgesteld dat verzoekster in haar verzoekschrift reeds heeft verwezen naar „een onmiddellijke beëindiging van de inbreuk als verzachtende omstandigheid”. Dit argument is dus geen nieuw middel in de zin van artikel 48, lid 2, van het Reglement voor de procesvoering, maar de uitwerking van een eerder, in het inleidend verzoekschrift rechtstreeks of stilzwijgend opgeworpen middel, dat als ontvankelijk moet worden beschouwd (zie arrest Hof van 15 december 2005, Italië/Commissie, C-66/02, Jurispr. blz. I-10901, punt 86, en aldaar aangehaalde rechtspraak).

436 Volgens punt 3, derde streepje, van de richtsnoeren is „het feit dat de betrokken onderneming reeds bij de eerste stappen van de Commissie (met name de verificaties) de inbreuken heeft beëindigd” een van de verzachtende omstandigheden. Een verlaging van de geldboete wegens de stopzetting van een inbreuk reeds bij de eerste stappen van de Commissie kan echter niet automatisch zijn, maar hangt af van een beoordeling van de omstandigheden van het concrete geval door de Commissie in het kader van haar beoordelingsvrijheid. De toepassing van deze bepaling van de richtsnoeren ten gunste van een onderneming is in dit opzicht in het bijzonder geboden in een situatie waarin het mededingingsverstorende karakter van de betrokken gedraging niet voor de hand ligt. Andersom is de toepassing ervan in beginsel minder aangewezen wanneer de gedraging, voor zover deze bewezen is, duidelijk mededingingsverstorend is (arrest Gerecht van 8 juli 2004, Mannesmannröhren-Werke/Commissie, T-44/00, Jurispr. blz. II-2223, punt 281; zie ook in die zin arrest Gerecht van 15 juni 2005, Tokai Carbon e.a./Commissie, T-71/03, T-74/03, T-87/03 en T-91/03, niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 292 en 294).

437 Zelfs indien de Commissie in het verleden de vrijwillige beëindiging van een inbreuk als een verzachtende omstandigheid heeft beschouwd, mag zij ingevolge de richtsnoeren immers rekening houden met het feit dat kennelijk zeer zware inbreuken, hoewel de onwettigheid ervan reeds bij het begin van het communautaire mededingingsbeleid is vastgesteld, nog steeds betrekkelijk veel voorkomen, en derhalve mag zij zich op het standpunt stellen, dat er aanleiding bestaat om die genereuze praktijk op te geven en de beëindiging van een dergelijke inbreuk niet meer met een verlaging van de geldboete te belonen.

438 In die omstandigheden hangt het passende karakter van een verlaging van de geldboete wegens de beëindiging van de inbreuk ervan af of verzoekster redelijkerwijs kon twijfelen aan de onrechtmatigheid van haar gedrag.

439 In het onderhavige geval zij eraan herinnerd dat de betrokken inbreuk betrekking heeft op een geheim kartel dat een uitwisseling van informatie op een oligopolistische markt en een stabilisering van markten tot doel heeft. Een dergelijk kartel is aan te merken als een zeer zware inbreuk. De betrokken ondernemingen dienden zich derhalve bewust te zijn van het onrechtmatige karakter van hun gedrag. De geheime aard van het kartel wordt overigens bevestigd door het feit dat de betrokken ondernemingen wisten dat hun handelingen onrechtmatig waren.

440 Om voorgaande redenen kan het niet als onjuist worden beschouwd dat in casu de beëindiging van de inbreuk reeds bij de eerste stappen van de Commissie niet als verzachtende omstandigheid in aanmerking is genomen.

441 Wat in de vijfde plaats verzoeksters argument betreft, dat de Commissie geen rekening heeft gehouden met de omstandigheid dat zij geen profijt heeft getrokken uit de betrokken inbreuk, zij eraan herinnerd dat, al moet de hoogte van de opgelegde geldboete in verhouding staan tot de duur en tot de andere factoren die moeten worden meegewogen bij de beoordeling van de zwaarte van de inbreuk, waaronder het profijt dat de betrokken onderneming uit haar praktijken heeft kunnen trekken, het feit dat een onderneming geen profijt heeft getrokken uit de inbreuk, niet in de weg staat aan de oplegging van een geldboete, omdat deze geldboete anders haar preventieve werking zou verliezen (arrest Gerecht van 29 november 2005, SNCZ/Commissie, T-52/02, Jurispr. blz. II-5005, punt 89).

442 Ten slotte moet worden vastgesteld dat, ook al kan de Commissie volgens haar richtsnoeren (punt 2, vijfde streepje) wegens verzwarende omstandigheden de strafmaat verzwaren opdat de boete groter uitvalt dan het bedrag van de onrechtmatig, dankzij de inbreuk gemaakte winst, dit niet betekent dat zij voortaan verplicht is om voor de bepaling van het bedrag van de geldboete in alle omstandigheden het financiële voordeel uit de vastgestelde inbreuk aan te tonen. Met andere woorden, het ontbreken van een dergelijk voordeel kan niet als een verzachtende omstandigheid worden beschouwd (arrest SNCZ/Commissie, punt 441 supra, punt 91).

443 Bijgevolg moeten verzoeksters argumenten om een verlaging wegens verzachtende omstandigheden te verkrijgen, worden afgewezen.

Argumenten van partijen

444 Verzoekster stelt dat de Commissie het vertrouwens- en het gelijkheidsbeginsel heeft geschonden met haar beslissing dat de door verzoekster genomen maatregelen slechts een vermindering van 30 % van de geldboete verdienden volgens de bepalingen van deel D van de mededeling inzake medewerking. Volgens verzoekster had zij overeenkomstig de bepalingen van deel C van de mededeling inzake medewerking voor een vermindering van 50 tot 75 % van de geldboete in aanmerking moeten komen.

445 Verzoekster heeft beslissende informatie verstrekt waarop de bestreden beschikking grotendeels is gebaseerd. De Commissie zou bijvoorbeeld, zonder de bekentenis in haar antwoord op het tweede verzoek om inlichtingen, geen informatie over de bijeenkomst van Londen, de feitelijke basis van het begin van de inbreuk, hebben gekregen. In dit verband verklaart zij dat de vraag van de Commissie enkel betrekking had op de gegevensuitwisselingen onder leiding van de algemene directeuren van de vier betrokken vennootschappen. Zij had zich dan ook strikt tot de beantwoording van die vraag kunnen beperken. Zij had echter intussen van haar voormalige president- en algemeen directeur, [A], vernomen dat in 1992 een bijeenkomst was georganiseerd. Zij heeft besloten het bestaan van die bijeenkomst en wat zich daar heeft voorgedaan openbaar te maken. Het gaat dus om een bekentenis van groot belang. De gegevensuitwisselingen in het Verenigd Koninkrijk en de voortijdige aankondigingen van een of twee verhogingen van de catalogusprijzen in het Verenigd Koninkrijk zouden zonder haar medewerking ook niet bekend zijn geweest. Zij heeft volledig vrijwillig erkend dat in Versailles de poging tot verdeling van de Duitse markten was besproken, en in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar bovendien toegegeven dat andere besprekingen in Brussel eind 1997 en tijdens een diner in Den Haag hadden plaatsgevonden, zelfs indien zij stelt dat geen overeenkomst was gesloten. Zij heeft ook haar deelneming aan het systeem voor gegevensuitwisseling erkend. Zelfs indien sommige informatie over die uitwisselingen in het kader van de inspectie van haar maatschappelijke zetel was verkregen, had de door haar meegedeelde informatie de Commissie bovendien in staat gesteld die uitwisselingen beter te begrijpen.

446 Hoewel Knauf het bestaan van de bijeenkomst van Londen heeft bevestigd en de Commissie zich ook in zekere mate heeft gebaseerd op het bewijs dat Knauf van die bijeenkomst heeft geleverd, heeft die onderneming enkel aldus gehandeld omdat de bijeenkomst in de mededeling van punten van bezwaar werd genoemd. Knauf had niets hoeven te bevestigen indien verzoekster het bestaan van de bijeenkomst niet vóór de kennisgeving van de mededeling van punten van bezwaar had bekendgemaakt. Voorts is verzoekster van mening dat de Commissie na haar aanvankelijke inspectie niet in staat was een administratieve procedure in te leiden, aangezien zij in plaats daarvan de voorlopige onderzoeksfase heeft voortgezet door verzoeken om inlichtingen aan de betrokken ondernemingen te richten. Een van die verzoeken, die aan verzoekster was gericht, was volledig gebaseerd op informatie die zij spontaan had verstrekt. Bijgevolg was de Commissie pas na ontvangst van verzoeksters informatie in staat geweest de mededeling van punten van bezwaar vast te stellen.

447 Verzoekster voert aan dat zij, indien [D] haar instructies niet had genegeerd, haar deelneming aan de onrechtmatige activiteit reeds acht maanden vóór het onderzoek van de Commissie zou hebben beëindigd.

448 Zij merkt verder nog op dat zij geen enkele andere onderneming heeft gedwongen aan het kartel deel te nemen, niet daartoe heeft aangezet en geen beslissende rol in het kader van de betrokken inbreukmakende gedragingen heeft gespeeld.

449 Ten slotte stelt verzoekster dat de Commissie, zelfs indien zij haar terecht een vermindering enkel op grond van deel D van de mededeling inzake medewerking had toegekend, het gelijkheidsbeginsel heeft geschonden door Gyproc een vermindering van 40 % van de geldboete en haar een vermindering van slechts 30 % toe te kennen. De door haar verstrekte informatie was beslissender voor het betoog van de Commissie omdat de informatie van Gyproc uitsluitend de periode 1996-1998 en de Duitse markt gold. Met betrekking tot het argument van de Commissie dat de deelneming van Gyproc aan de inbreuk minder ernstig was dan de hare, is verzoekster van mening dat de omvang van een vermindering van de geldboete die de Commissie aan een onderneming toekent, dient af te hangen van de kwaliteit van de verstrekte informatie en niet van de mate waarin de onderneming aan de inbreuk heeft deelgenomen.

450 Verzoekster voegt toe dat de Commissie haar niet anders dan Gyproc kan behandelen op grond dat laatstgenoemde de feiten of hun kwalificatie als inbreuken niet heeft betwist. Zij wijst erop dat haar bezwaren voornamelijk betrekking hadden op de conclusies die de Commissie uit de feiten heeft getrokken, en niet op de feiten zelf.

451 De Commissie stelt zich op het standpunt dat haar conclusies op basis van de mededeling inzake medewerking enkel kunnen worden tenietgedaan indien zij berusten op onjuiste feiten of een kennelijke onjuiste beoordeling bevatten.

452 Met uitzondering van de punten 5, 6 en 9 van de tabel op de bladzijden 151-154 van het verzoekschrift, is de informatie waarnaar verzoekster verwijst, aldus de Commissie, hetzij in antwoord op verzoeken om inlichtingen verstrekt, hetzij na vragen tijdens verificaties mondeling meegedeeld. De Commissie is van mening dat zij geen rekening hoeft te houden met dergelijke informatie wanneer zij de medewerking van een onderneming beoordeelt. Wel heeft zij in aanmerking genomen dat de antwoorden zeer uitvoerig waren en soms verder gingen dan voor een volledig antwoord noodzakelijk was.

453 Met betrekking tot de spontaan meegedeelde informatie stelt de Commissie dat zij, wat punt 6 van de tabel betreft, reeds in bezit was van de in de punten 201 en 205 van de bestreden beschikking vermelde informatie. Zij verklaart dat zij zelfs vóór de bekentenis van BPB ook voldoende informatie over punt 9 (en over punt 10) van de tabel had. Hoewel de informatie in punt 5 nuttig was en de Commissie daarmee rekening heeft gehouden bij de bepaling van de vermindering van de geldboete op grond van de mededeling inzake medewerking, voegt zij toe dat er twee rapporten aan [D] waren die in punt 77 van de mededeling van punten van bezwaar zijn vermeld. Die rapporten bevatten uitvoerige informatie over de omzet van de andere producenten en hadden als basis voor verdere onderzoeken over de kwestie kunnen dienen, zelfs indien die informatie op zich niet voldoende was. Veel van de door BPB verstrekte informatie was dan ook niet beslissend.

454 De Commissie ontkent niet dat de bijeenkomst van Londen een belangrijk bestanddeel van de inbreuk vormde, maar verklaart dat zij zonder de daarover verstrekte informatie op basis van alle mededingingsverstorende gedragingen, met inbegrip van de uitwisselingen van informatie waarvan zij rechtstreeks en actueel bewijs had, toch in staat zou zijn geweest het bestaan van één enkele complexe en voortdurende inbreuk vast te stellen. Bovendien is de informatie over de bijeenkomst van Londen in antwoord op een specifieke vraag in het tweede verzoek om inlichtingen met betrekking tot de oorsprong van die uitwisselingen verstrekt, zodat de mededeling daarvan niet helemaal spontaan was. Bovendien was het tweede verzoek om inlichtingen van de Commissie niet volledig op de vrijwillig door BPB verstrekte informatie gebaseerd. Het tweede deel van dit verzoek had namelijk betrekking op informatie die [D] mondeling had verstrekt nadat op de eerste dag van het onderzoek van de Commissie, op 25 november 1998, ín de ruimten van BPB twee reeksen van tabellen met bijzonderheden over de afzet van de vier Europese producenten waren ontdekt.

455 Bijgevolg stelt de Commissie dat BPB geen informatie heeft verstrekt, die van beslissend belang was om het bestaan van het kartel te bewijzen.

456 De Commissie wijst erop dat Gyproc in mindere mate aan de inbreuk heeft deelgenomen dan BPB. Gyproc heeft daarentegen belangrijke informatie verstrekt over de onderdelen van het kartel waaraan zij actief heeft deelgenomen. De bevindingen over de Duitse markt berusten derhalve in belangrijke mate op de bijdrage van Gyproc. Volgens de Commissie was de door die onderneming gegeven informatie even waardevol voor de vaststelling van de inbreuk als die van BPB. Bovendien was de verklaring van Gyproc van 1 september 1999 geen antwoord op een verzoek om inlichtingen. Voorts heeft Gyproc nooit ontkend dat die activiteiten een inbreuk op artikel 81, lid 1, EG vormden.

Beoordeling door het Gerecht

457 In haar mededeling inzake medewerking heeft de Commissie de voorwaarden aangegeven waaronder ondernemingen die met de Commissie samenwerken wanneer deze een onderzoek naar een mededingingsregeling instelt, van geldboeten kunnen worden vrijgesteld of aanspraak kunnen maken op een vermindering van de boete die hun anders zou worden opgelegd (zie deel A, punt 3, van de mededeling inzake medewerking).

458 Zoals in deel E, punt 3, van de mededeling inzake medewerking is verklaard, wekt deze mededeling een gewettigd vertrouwen waarop ondernemingen zich kunnen beroepen wanneer zij het bestaan van een mededingingsregeling aan de Commissie kenbaar maken. Gelet op het gewettigde vertrouwen dat ondernemingen die met de Commissie willen samenwerken, aan deze mededeling kunnen ontlenen, is de Commissie dus verplicht zich aan deze mededeling te houden wanneer zij de medewerking van een onderneming beoordeelt in het kader van de vaststelling van het bedrag van de aan deze laatste op te leggen geldboete (arrest Gerecht van 15 maart 2006, Daiichi Pharmaceutical/Commissie, T-26/02, Jurispr. blz. II-713, punt 147).

459 Volgens deel B van deze mededeling „komt in aanmerking voor een vermindering van ten minste 75 % van de geldboete die haar zonder haar medewerking zou zijn opgelegd, of mogelijk zelfs voor een volledige niet-oplegging van die geldboete”, een onderneming die:

1. de geheime mededingingsregeling bij de Commissie aanbrengt, voordat deze een bij beschikking gelaste verificatie bij de bij de mededingingsregeling betrokken ondernemingen heeft verricht en zonder dat de Commissie nog over voldoende gegevens beschikt om het bestaan van de aangebrachte mededingingsregeling te bewijzen;

2. als eerste materiaal heeft verstrekt dat van doorslaggevend belang is om het bestaan van de aangebrachte mededingingsregeling te bewijzen;

3. haar deelneming aan de ongeoorloofde activiteit uiterlijk op het tijdstip van de aangifte heeft beëindigd;

4. aan de Commissie alle dienstige inlichtingen verstrekt alsmede alle stukken en bewijsmateriaal waarover zij met betrekking tot de mededingingsregeling beschikt, en tijdens de gehele duur van het onderzoek haar voortdurende, volledige medewerking blijft verlenen;

5. geen andere onderneming heeft gedwongen aan de mededingingsregeling deel te nemen en niet het initiatief heeft genomen tot, of een bepalende rol heeft gespeeld bij de onwettige activiteit.”

460 Voorts komt volgens deel C van deze mededeling, „[e]en onderneming die aan de in [deel B, sub b tot en met e], genoemde voorwaarden voldoet en die de geheime mededingingsregeling bij de Commissie aanbrengt nadat deze een bij beschikking gelaste verificatie bij de bij de mededingingsregeling betrokken ondernemingen heeft verricht, zonder dat deze verificatie voldoende grond heeft opgeleverd om een op een beschikking gerichte [administratieve] procedure te kunnen inleiden, […] in aanmerking voor een vermindering van 50 tot 75 % van de geldboete”.

461 Verzoekster is hoofdzakelijk van mening dat de Commissie haar de in deel C van de mededeling inzake medewerking bedoelde vermindering van 50 tot 75 % ten onrechte heeft geweigerd. Derhalve moet worden nagegaan of de Commissie in strijd met de toepassingsvoorwaarden van die bepaling heeft gehandeld.

462 Om uit te maken of deel C in het kader van de vaststelling van de aan verzoekster opgelegde geldboete van toepassing was, is in casu de vraag relevant of de door de Commissie verrichte verificaties voldoende grond hebben opgeleverd om de administratieve procedure met het oog op de vaststelling van de bestreden beschikking te kunnen inleiden.

463 De Commissie stelt in de punten 593 en 594 van de bestreden beschikking namelijk dat zij na de verificaties over voldoende gegevens beschikte om het bestaan van het gewraakte kartel te bewijzen en dat BPB niet voldeed aan de voorwaarden in deel B, punt b, van de mededeling inzake medewerking, zodat zij niet in aanmerking kwam voor een aanzienlijke vermindering van de geldboete overeenkomstig deel C van voornoemde mededeling.

464 In dit verband moet worden vastgesteld dat verzoekster niet stelt dat zij doorslaggevende gegevens over alle manifestaties van het kartel heeft verstrekt, of dat de Commissie het bestaan van het kartel zonder de door haar meegedeelde gegevens niet zou hebben kunnen aantonen. Zij betoogt in wezen dat de Commissie het bestaan van één enkel complex kartel niet had kunnen aantonen op de wijze waarop zij dat heeft gedaan.

465 Derhalve moet worden nagegaan of de Commissie na de verificaties over voldoende informatie beschikte om het bestaan van het uiteindelijk bestrafte kartel aan te tonen.

466 Informatie over de bijeenkomst van Londen heeft BPB pas bekendgemaakt in haar antwoord op het tweede verzoek om inlichtingen (van 21 september 1999), waarin zij reageerde op een specifieke vraag: „Gelieve mee te delen op wiens voorstel of initiatief met de gegevensuitwisseling tussen de algemene directeuren is begonnen.”

467 Daar de Commissie reeds op de hoogte was van het bestaan van de uitwisselingen van informatie over de verkoopvolumes op de vier betrokken markten, had zij derhalve op basis van de verificaties in november 1998 voldoende grond om een op een beschikking gerichte administratieve procedure te kunnen inleiden.

468 In dit verband dient eraan te worden herinnerd dat het Hof in het arrest van 29 juni 2006, Commissie/SGL Carbon (C-301/04 P, Jurispr. blz. I-5915), heeft overwogen dat de overeenkomstig artikel 11, lid 1, van verordening nr. 17 gegeven antwoorden niet als vrijwillige medewerking maar als nakoming van een verplichting waren aan te merken. Het heeft in herinnering gebracht dat de Commissie ter vervulling van de taken welke haar ter zake zijn opgedragen, alle noodzakelijke inlichtingen kon inwinnen bij de regeringen en de bevoegde autoriteiten van de lidstaten, alsmede bij ondernemingen en ondernemersverenigingen. De Commissie kan een onderneming dus verplichten om alle noodzakelijke inlichtingen te verstrekken over feiten waarvan zij eventueel kennis heeft, en om zo nodig de desbetreffende in haar bezit zijnde documenten over te leggen, ook wanneer deze tegen haarzelf of tegen een andere onderneming bewijs kunnen opleveren van een gedraging die in strijd is met de mededingingsregels (punten 34, 39, 41 en 44).

469 Wat de uitwisselingen van informatie over de verkoopvolumes op de vier betrokken markten betreft, wordt door verzoekster niet betwist, zoals overigens blijkt uit punt 334 van het verzoekschrift, dat de Commissie bij door haar in november 1998 verrichte verificaties rechtstreeks bewijs van die uitwisselingen heeft gevonden.

470 Met betrekking tot de uitwisselingen van informatie over de volumes en de marktaandelen van het Verenigd Koninkrijk stelt de Commissie dat twee aan [D] gerichte rapporten, die in punt 77 van de mededeling van punten van bezwaar worden genoemd, uitvoerige informatie over de omzet van de andere producenten bevatten en als basis voor verdere onderzoeken over de kwestie hadden kunnen dienen, ook al was die informatie op zich niet voldoende.

471 In dit verband zij opgemerkt dat de in punt 77 van de mededeling van punten van bezwaar vermelde documenten rapporten zijn van [M], algemeen directeur van BG vóór [N], over de ontwikkelingen van de markt van het Verenigd Koninkrijk, die aan [D] waren gericht. Uit die interne documenten blijkt dus niet dat de betrokken informatie aan personen buiten BPB is bekendgemaakt. BPB heeft in haar nota van 17 maart 1996 en uitvoeriger in haar verklaring van 28 mei 1999 erkend, dat in de periode tussen 1992 en begin 1998 informatie over de verkoopvolumes op de markt van het Verenigd Koninkrijk tussen concurrenten was uitgewisseld.

472 Met betrekking tot de uitwisselingen van gegevens over de prijsverhogingen op de markt van het Verenigd Koninkrijk voert de Commissie aan dat zij reeds over de in de punten 201 en 205 van de bestreden beschikking vermelde informatie beschikte. Zoals uit die punten blijkt, bewijzen de twee tijdens de verificaties gevonden interne memoranda van BPB niet alleen dat de prijsverhogingen zijn besproken maar ook dat de Commissie zich voor het bewijs van dat bestanddeel van de inbreuk op het gelijktijdige karakter van de prijsverhogingen baseert. Dat BPB in haar nota van 17 maart 1996 en uitvoeriger in haar verklaring van 28 mei 1999 heeft erkend, zoals blijkt uit punt 207 van de bestreden beschikking, dat er „geïsoleerde gevallen” waren geweest, waarin [N] de vertegenwoordigers van Lafarge en Knauf in het Verenigd Koninkrijk had opgebeld om hen de prijsplannen van BG en de overwogen verhogingsmarge mee te delen, heeft derhalve veel kracht bijgezet aan de redenering van de Commissie.

473 Verzoekster heeft haar deelneming aan de bijeenkomsten van Versailles en Den Haag pas in haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar erkend. Haar deelneming aan de bijeenkomst van Brussel heeft zij pas in antwoord op een uitdrukkelijke vraag van de Commissie in het kader van het eerste verzoek om inlichtingen erkend.

474 Aangaande het systeem voor gegevensuitwisseling blijkt ten slotte uit punt 271 van de bestreden beschikking dat de Commissie wegens de bij de verificaties gevonden informatie met het bestaan daarvan bekend was.

475 Derhalve is het Gerecht van oordeel dat de door BPB verstrekte informatie, voor zover deze in het licht van de in punt 468 hierboven vermelde rechtspraak van het Hof als vrijwillig kan worden beschouwd, niet van doorslaggevend belang is om het bestaan van het kartel te bewijzen en dat de Commissie namelijk na haar verificaties over voldoende informatie beschikte om het bestaan ervan aan te tonen.

476 Aangezien de in deel B, sub b-e, van de mededeling inzake medewerking geformuleerde voorwaarden, zoals die zijn overgenomen in deel C van die mededeling, cumulatief zijn en ten minste een van die voorwaarden, namelijk die van deel B, sub b, in samenhang met deel C van die mededeling, niet is vervuld, hoeft niet te worden onderzocht of BPB voldeed aan de overige in die bepalingen gestelde voorwaarden.

477 Bijgevolg heeft de Commissie geen fout gemaakt door verzoekster geen vermindering van de geldboete op grond van deel C van de mededeling inzake medewerking toe te kennen.

478 Toch moet in het kader van de volle rechtsmacht van het Gerecht nog worden nagegaan of de vermindering die de Commissie voor de medewerking van BPB op grond van deel D van de mededeling inzake medewerking heeft verleend, voldoende was.

479 In dit verband zij erop gewezen dat BPB, zoals blijkt uit de punten 592 en 596 van de bestreden beschikking, de eerste karteldeelnemer was die, na een verzoek om inlichtingen van de Commissie, maar op een wijze die verder ging dan was gevraagd, gegevens heeft meegedeeld die een aanvulling waren op die welke bij de verificaties waren ontdekt en het bestaan van het kartel bevestigden. De Commissie erkent dat die gegevens uitvoerige informatie over de betrokken bijeenkomsten omvatten, met name over de bijeenkomst van Londen, en over de uitwisselingen van informatie over de voornaamste Europese markten, in het bijzonder de markt van het Verenigd Koninkrijk.

480 Zoals bovendien blijkt uit het onderzoek van het tweede middel, had de Commissie weliswaar, zonder dat zij van de bijeenkomst van Londen wist, het bestaan van het kartel kunnen bewijzen, maar zou zij een andere voorstelling daarvan hebben gehad. Het Gerecht was van oordeel dat de door BPB verstrekte informatie, in het bijzonder over de bijeenkomst van Londen, veel kracht heeft bijgezet aan het betoog van de Commissie met betrekking tot het bestaan van een totaalplan, zodat het boetebedrag wegens de zwaarte van de inbreuk aanzienlijk kon worden verhoogd. Dezelfde redenering geldt voor de uitvoerige informatie die BPB over de uitwisselingen van informatie over de verkoopvolumes en over de prijsverhogingen op de markt van het Verenigd Koninkrijk heeft verstrekt. Die conclusie vindt steun in de talrijke verwijzingen in de bestreden beschikking naar door BPB verstrekte gegevens.

481 Zoals ten slotte blijkt uit punt 2.2.2 van haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar en het onderzoek van het tweede middel, heeft BPB ook de meeste van de in de mededeling van punten van bezwaar beschreven feiten erkend. Zoals blijkt uit de punten 1.1.4, 2.2.2 en 6.2.27 van haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar, het onderzoek van het tweede middel en het antwoord op de schriftelijke vraag van het Gerecht, betwist BPB evenmin de kwalificatie van bepaalde bewijselementen als inbreuken op het communautaire mededingingsrecht. Zo heeft BPB erkend dat de bijeenkomst van Londen, de uitwisseling van gegevens over de verkoopvolumes op de vier betrokken markten, met name over de markt van het Verenigd Koninkrijk, alsmede een uitwisseling bij een of twee gelegenheden over de prijsverhogingen op de markt van het Verenigd Koninkrijk als inbreuken op artikel 81 EG waren aan te merken.

482 In het kader van de uitoefening van zijn volledige rechtsmacht is het Gerecht van oordeel dat het bedrag van verzoeksters geldboete, zoals berekend vóór de toepassing van de mededeling inzake medewerking, met nog eens 10 % moet worden verminderd, wat komt bovenop de door de Commissie reeds toegekende 30 %.

483 In die omstandigheden hoeft niet meer te worden ingegaan op verzoeksters argumenten dat de Commissie het gelijkheidsbeginsel heeft geschonden door een vermindering van 40 % wegens de medewerking van Gyproc toe te kennen.