Parket bij de Hoge Raad, 28-03-2008, BC4844, R07/090HR

Conclusie inzake:

tegen:

1. Inleiding

1.1. In de zaak heeft de rechtbank het verzoek van de man tot nihilstelling van de partneralimentatie in verband met art. 1:160 BW (samenleving met een ander als waren zij gehuwd) afgewezen; het hof heeft het verzoek toegewezen.

2. Feiten(1) en procesverloop

2.1. Partijen zijn op 21 juli 2001 gehuwd. Hun huwelijk is op 30 september 2003 ontbonden door inschrijving van de echtscheidingsbeschikking van 3 september 2003 in de registers van de burgerlijke stand.

2.2. Bij beschikking van 17 november 2003 van de rechtbank 's-Gravenhage is - voor zover in cassatie van belang - een door de man te betalen uitkering tot levensonderhoud van de vrouw bepaald ad € 166,- per maand.

2.3. Bij verzoekschrift van 27 juli 2004 heeft de man de rechtbank 's-Gravenhage verzocht de beschikking van 17 november 2003 te vernietigen en met ingang van 30 september 2003 de uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw op nihil te bepalen. De man stelde als grond voor dit verzoek dat de beschikking vanaf de aanvraag niet aan de wettelijke maatstaven heeft voldaan doordat van onjuiste en onvolledige gegevens is uitgegaan en voerde hiertoe aan dat de vrouw de rechtbank valselijk heeft voorgelicht omtrent haar woonlasten alsmede haar burgerlijke status.

2.4. De vrouw heeft verweer gevoerd en verzocht het verzoek af te wijzen.

2.5. Op 14 december 2004 is de zaak ter terechtzitting behandeld. Daar heeft de man verzocht om een onderzoeksrapport opgesteld door een detectivebureau te mogen overleggen, uit welk rapport volgens hem zou blijken dat de vrouw samenwoont met [betrokkene] (hierna: [betrokkene]) alsmede dat zij met deze man (naar Islamitisch recht) is gehuwd. De vrouw heeft tegen dit verzoek verweer gevoerd.

2.6. De rechtbank heeft de behandeling van de zaak pro forma aangehouden tot 1 maart 2005 teneinde de man in de gelegenheid te stellen het onderzoeksrapport aan de rechtbank en de wederpartij over te leggen alsmede de vrouw in de gelegenheid te stellen verweer te voeren.

2.7. Bij brief van 6 januari 2005 heeft de man een (onderzoeks)rapport van Greenstone Consultancy d.d. 27 februari 2004 overgelegd.

2.8. Bij brief van 14 februari 2005 heeft de vrouw haar standpunten ten aanzien van het onderzoeksrapport uiteengezet. De man is nadien nog in de gelegenheid gesteld te reageren op het standpunt van de vrouw, doch heeft van deze gelegenheid geen gebruik gemaakt.

2.9. Bij beschikking van 18 oktober 2005 heeft de rechtbank het verzoek van de man afgewezen.

2.10. De man is in hoger beroep gekomen van de onder 2.9 genoemde beschikking.(2)

2.11. De man heeft verzocht, met vernietiging van de bestreden beschikking, zijn betalingsverplichting jegens de vrouw primair te beëindigen met ingang van 30 september 2003, subsidiair met ingang van een zodanige datum als het hof juist zal achten. Voorts verzocht de man de vrouw te veroordelen in de kosten van beide instanties, alsmede in de kosten van Greenstone Consultancy ad € 1.178,10 en deurwaarderskosten ad € 278,29. Ter terechtzitting in hoger beroep heeft de man zijn verzoek in zoverre gewijzigd dat hij verzocht heeft zijn betalingsverplichting met ingang van medio december 2003 te beëindigen.

2.12. De vrouw heeft verweer gevoerd, concluderend tot afwijzing van het door de man verzochte, met veroordeling van de man in de kosten van het geding.

2.13. Het hof heeft de zaak op 14 december 2006 ter terechtzitting, zittinghoudende te Amsterdam(3), behandeld.(4)

2.14. Het hof(5), heeft bij beschikking van 1 februari 2007 de beschikking waarvan beroep vernietigd en opnieuw rechtgedaan. Het hof beëindigde, onder wijziging van de beschikking van 17 november 2003 van de rechtbank, de onderhoudsverplichting van de man jegens de vrouw met ingang van 1 februari 2004, en veroordeelde de vrouw tot terugbetaling van al hetgeen zij van de man heeft ontvangen met betrekking tot de periode na 1 februari 2004. Het meer of anders verzochte werd afgewezen. Het hof verklaarde de beschikking uitvoerbaar bij voorraad.

2.15. Tegen de beschikking van 1 februari 2007 heeft de vrouw tijdig en regelmatig cassatieberoep ingesteld.(6) De man heeft laten weten af te zien van het indienen van een verweerschrift.

3. Bespreking van het cassatiemiddel

3.2. In rov. 4.3 overwoog het hof:

3.3. Art. 1:160 BW luidt:

'Een verplichting van een gewezen echtgenoot om uit hoofde van echtscheiding levensonderhoud te verschaffen aan de wederpartij, eindigt wanneer deze opnieuw in het huwelijk treedt, een geregistreerd partnerschap aangaat dan wel is gaan samenleven met een ander als waren zij gehuwd of als hadden zij hun partnerschap laten registreren.'

3.4. Het wettelijk begrip 'samenleven met een ander als waren zij gehuwd' is op zichzelf weinig omlijnd. Het is veelal moeilijk een begindatum ervan vast te stellen en het bewijs van een zodanig samenleven te leveren.(7) Voor een samenleven als waren zij gehuwd wordt vereist dat tussen de beide betrokkenen een affectieve relatie bestaat van duurzame aard die meebrengt dat de gescheiden echtgenoot en die ander elkaar wederzijds verzorgen, met elkaar samenwonen en een gemeenschappelijke huishouding voeren.(8) Van een wederzijdse verzorging kan slechts sprake zijn indien de samenwonenden in feite elk hetzij bijdragen in de kosten van de gezamenlijke huishouding, dan wel op andere wijze in elkaars verzorging voorzien.(9)

3.5. Is aan de vereisten van art. 1:160 BW voldaan dan eindigt de alimentatieplicht van de ex-echtgenoot van rechtswege, niet alleen voor de duur van 'het concubinaat' maar definitief. Zij kan niet herleven indien de samenleving eindigt. Met name om die reden moet het criterium van art. 1:160 BW restrictief worden uitgelegd.(10)

3.6. In HR 2 april 1982, NJ 1982, 374, m.nt. EAAL, is met betrekking tot de eisen die moeten worden gesteld aan de motivering van de beslissing dat de alimentatieplicht is geëindigd op de grond van een 'gaan samenleven als waren zij gehuwd' in de zin van art. 1:160 BW het volgende overwogen:

'Het oordeel over de vraag, of aan laatstbedoelde voorwaarde is voldaan, is in de regel zozeer verweven met een waardering van de omstandigheden van het gegeven geval, dat cassatie slechts kan volgen indien blijkt dat het Hof bij dat oordeel het wettelijk begrip "gaan samenleven met een ander als waren zij gehuwd" heeft miskend. Evenbedoelde waardering is bovendien niet zelden in zodanige mate afhankelijk van moeilijk nauwkeurig onder woorden te brengen, gevoelsmatige appreciaties, dat aan de motivering van bedoeld oordeel niet te strenge eisen mogen worden gesteld.'

3.7. Uit HR 17 december 1999, NJ 2000, 122 (rov. 3.6) kan echter worden opgemaakt dat aan de motivering van een bevestigende beantwoording van de vraag of sprake is van een samenleven als bedoeld in art. 1:160 BW, juist in verband met de ernstige gevolgen van de onderhoudsgerechtigde, hoge(re) eisen moeten worden gesteld.(11) Ook bij deze hoge(re) motiveringseisen blijft evenwel gelden dat het oordeel over de vraag of sprake is van een 'samenleven als ware zij gehuwd', in de regel zozeer is verweven met een waardering van de omstandigheden van het gegeven geval, dat cassatie slechts kan volgen indien blijkt dat het hof bij dat oordeel het wettelijk begrip heeft miskend of indien dat oordeel onbegrijpelijk is.(12)

3.8. Per saldo geldt ook hier dat in cassatie slechts kan worden getoetst of de feitenrechter in zijn uitspraak de rechtsregels juist heeft toegepast en of de uitspraak voldoende en begrijpelijk is gemotiveerd.(13) Beslissingen, vaststellingen en waarderingen ten aanzien van de feiten zijn in beginsel aan het oordeel van de Hoge Raad onttrokken. Tegen deze achtergrond bespreek ik de klachten in middel I.

3.11. Ik merk ten aanzien van de klachten in de nrs. 2.3.2 t/m 2.3.4, 2.3.6 en 2.4.2 ten slotte nog op dat deze uitgaan van motiveringseisen die niet kunnen worden gesteld aan oordelen die - zoals de onderhavige - berusten op de uitleg en waardering van gegevens van feitelijke aard, en dat zij in de vorm van motiveringsklachten in wezen vragen om een hernieuwde beoordeling, die de taak van de cassatierechter te buiten gaat.(15) Deze klachten kunnen (ook) daarom niet slagen.

3.13. In rov. 4.4 overwoog het hof:

3.15. Daarbij geldt evenwel dat de rechter van zijn bevoegdheid tot beëindiging van een alimentatiebijdrage over een periode in het verleden (terugwerkende kracht) behoedzaam moet gebruik maken(18). Dat geldt met name als de rechter moet oordelen in hoeverre in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde kan worden verlangd dat deze gehouden is tot terugbetaling van hetgeen in overeenstemming met de behoefte aan levensonderhoud reeds is uitgegeven. Een dergelijke beslissing vraagt in het bijzonder om een toereikende motivering indien verweer is gevoerd dat er op neerkomt dat een aanzienlijk bedrag moet worden terugbetaald en de onderhoudsgerechtigde daartoe niet in staat is(19).

3.16. De vrouw heeft zich in appel verweerd tegen terugwerkende kracht.(20) Zij heeft aangevoerd dat zij de door de man betaalde alimentatie heeft gebruikt om te voorzien in haar eerste levensbehoeften, dat zij geen rekening kon en behoefde te houden met terugbetaling, en dat zij gezien haar huidige inkomen niet in staat is om een dergelijk groot bedrag van circa € 6.500 aan de man terug te betalen.(21)

3.17. Het verweer van de vrouw dat zij geen rekening kon en behoefde te houden met terugbetaling is door het hof besproken en niet gehonoreerd. Het hof was van oordeel dat de vrouw gedurende verscheidene jaren heeft nagelaten de man op de hoogte te stellen van de wijzigingen in haar leefsituatie, terwijl zij had moeten begrijpen dat dit haar aanspraak op een onderhoudsbijdrage zou beïnvloeden.

'Het ingrijpende gevolg van de beslissing van het Hof zou zijn dat op de vrouw een aanzienlijke terugbetalingsverplichting zou komen te rusten'

en 3.2.3:

'Tegen de achtergrond van het in 3.2.1 overwogene(22) en in het licht van de feiten en omstandigheden vermeld in 3.2.2 kon het Hof ter motivering van zijn beslissing om de ingangsdatum van de tot ƒ 600,-- per maand verlaagde alimentatie te stellen op 22 oktober 1999, niet volstaan met de overweging dat de vrouw vanaf die datum rekening kon houden met een eventuele wijziging van de hoogte van de alimentatie.'

Hieruit blijkt dat het 'kunnen rekening houden met' als motivering niet volstaat. Ik meen dat voor het door het hof in rov. 4.4 gebezigde (vrijwel) synoniem 'moeten begrijpen dat' niet anders dient te gelden.

3.20. Het hof heeft zich mogelijk laten inspireren door de beschikking HR 16 april 2004, NJ 2004, 639, waar uw Raad overwoog (cursiveringen toegevoegd door mij, A-G):

'3.4.3 Vooropgesteld wordt dat in het algemeen als uitgangspunt geldt dat de rechter van zijn bevoegdheid tot wijziging van een bijdrage tot levensonderhoud over een periode in het verleden een behoedzaam gebruik dient te maken en dat die behoedzaamheid ook geboden is in een geval als het onderhavige waarin het vaststellen van de ingangsdatum op een tijdstip vóór de desbetreffende uitspraak ingrijpende gevolgen kan hebben voor de onderhoudsgerechtigde in verband met hetgeen in de daaraan voorafgaande periode in feite is betaald of verhaald (vgl. HR 20 september 2002, nr. R01/090, NJ 2003, 47). Het hof heeft in rov. 4.19 tot uitdrukking gebracht dat de vrouw vanaf het moment dat zij eigen inkomsten ging verwerven ermee rekening diende te houden dat die omstandigheid van invloed zou kunnen zijn op haar aanspraken op alimentatie en dat zij die inkomsten lange tijd voor de man verzwegen heeft, totdat zij als verweerster in de onderhavige procedure als getuige daaromtrent werd gehoord, en dat daarom geen aanleiding bestond af te zien van het verminderen van de bijdrage tot haar levensonderhoud over de gehele periode dat zij die inkomsten heeft genoten, ook voor zover die gelegen is voor de uitspraak. Dat oordeel van het hof geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is, ook in het licht van de vermelde rechtspraak, toereikend gemotiveerd. Dat het hof zich bij dat oordeel mede heeft laten leiden door de omstandigheid dat de vrouw over eigen vermogen beschikt, geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en behoefde geen nadere motivering. De stelling van de vrouw dat de man als gevolg van 's hofs beslissing op indirecte wijze aanspraak verkrijgt op het de vrouw toegescheiden gedeelte van de huwelijksboedel miskent dat de vrouw in de periode waarin zij eigen inkomsten heeft genoten ten onrechte over haar door de man tot haar levensonderhoud uitgekeerde bedragen heeft beschikt.'

Na de door mij in bovenstaand citaat aangebrachte cursiveringen, is eenvoudig aan te geven waarom dat oordeel van de Hoge Raad niet opgaat voor de onderhavige zaak. In de door de Hoge Raad beoordeelde zaak was sprake van eigen inkomsten, die de behoeftigheid verminderden; en voorts van een eigen vermogen, wat haaks stond op een 'niet in staat-verweer'. In de nu te beoordelen zaak doen die omstandigheden zich niet voor (althans heeft het hof niets in die zin overwogen).

3.21. Ik meen dan ook dat onderdeel II slaagt.

4. Conclusie

Mijn conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing(23).

A-G