Parket bij de Hoge Raad, 08-07-2014, ECLI:NL:PHR:2014:689, 13/01404

Doordat het namens [aanvrager] ingestelde cassatieberoep is ingetrokken, is geen uitwerking beschikbaar van de bewijsmiddelen waarop de veroordeling door het gerechtshof te Amsterdam is gegrond. Dit levert een hindernis op voor de waardering van de bewijsconstructie die het hof voor ogen moet hebben gestaan. Niettemin is bij lezing van het dossier m.i. toereikend vast te stellen hoe de motivering van de bewezenverklaring zou hebben geluid indien het gerechtshof tot uitwerking daarvan zou zijn overgegaan. Zo mag worden aangenomen dat het gerechtshof zijn oordeel niet heeft gebaseerd op het bestaan van forensisch-technisch bewijsmateriaal waarmee bijvoorbeeld een verband kon worden gelegd tussen het moordwapen en de veroordeelde, of waarmee de aanwezigheid van de verdachte op de plaats van het delict kon worden aangetoond, om de eenvoudige reden dat het dossier destijds geheel geen belastend forensisch-technisch bewijsmateriaal bevatte. Dergelijke verbanden konden dus niet worden gelegd. Daarin heeft het onderzoek 2013/2014 geen verandering gebracht. Ook mag worden aangenomen dat ’s hofs bewijsconstructie niet berust op waarnemingen van getuigen omtrent het misdrijf zelf of omtrent gedragingen van [aanvrager] waaraan rechtstreeks een verband met het misdrijf viel te ontlenen, om de eenvoudige reden dat dergelijk bewijsmateriaal niet bestond. Ook hierin is thans geen verandering gekomen.

Het interlocutoir vonnis van de arrondissementsrechtbank te Amsterdam van 16 september 1983, waarbij een bewezenverklaring is uitgesproken en het onderzoek ter terechtzitting is heropend teneinde een nader onderzoek te doen instellen naar de persoonlijkheid en geestvermogens van de (toen nog) verdachte, bevat wel een opsomming van de bewijsmiddelen. Behoudens bewijsmiddelen waaruit kan worden afgeleid dat [slachtoffer] is doodgeschoten, behelzen de bewijsmiddelen die betrekking hebben op de vraag wie verantwoordelijk is voor dit gewelddadig overlijden uitsluitend verklaringen van [aanvrager] of verklaringen van getuigen ([getuige 1], [getuige 2] en [getuige 3]) die melding maken van jegens hen gedane uitlatingen van [aanvrager] van de strekking dat hij, [aanvrager], [slachtoffer] om het leven heeft gebracht. Het bewijs van het daderschap van [aanvrager] berust dus in de bewijsconstructie die door de arrondissementsrechtbank is opgetuigd in essentie uitsluitend op één bron, en dat is [aanvrager] zelf, met inbegrip van (ontkennende) verklaringen van [aanvrager] die door de rechtbank als leugenachtig zijn bestempeld.

Van de zittingen van het gerechtshof te Amsterdam zijn handgeschreven processen-verbaal beschikbaar. Hieruit is met enige moeite op te maken op basis van welke argumenten de advocaat-generaal bij het gerechtshof te Amsterdam op 2 augustus 1984 heeft gerequireerd tot een veroordeling van [aanvrager]. Klaarblijkelijk berust het bewijs tegen [aanvrager] (ook) volgens de advocaat-generaal enkel op de verklaringen van [aanvrager], op de daarin aangetoonde daderwetenschap, alsmede op de leugenachtigheid en de ongeloofwaardigheid van zijn verklaringen voor zover hij op een later moment zijn daderschap is gaan ontkennen.

Uit een en ander valt m.i. af te leiden dat [aanvrager] in 1984 door het gerechtshof te Amsterdam uitsluitend is veroordeeld op bewijsmateriaal dat middellijk of onmiddellijk is terug te voeren op de verklaringen en uitlatingen van [aanvrager] zelf. Ander bewijsmateriaal van zijn daderschap was er (kennelijk) niet. Daardoor is de vraag naar de betrouwbaarheid van de verklaringen en uitlatingen van [aanvrager] meer prangend dan wanneer voor de bekennende verklaring steun had kunnen worden gevonden in bewijsmateriaal uit andere bron. Hieronder zal ik ook stilstaan bij de vraag of het überhaupt mogelijk is om op basis van enkel de mededelingen van [aanvrager] te beoordelen of men van doen heeft met de realiteit of met een verzinsel.

Thans bespreek ik allereerst de vraag of er redenen zijn om de bekentenissen van [aanvrager] te wantrouwen, voor zover deze redenen kunnen worden gevonden in de inhoud van de bekentenissen of in de persoon van [aanvrager] zelf. Of die redenen een novum kunnen bijbrengen, wil ik in het midden laten. Ik heb met dit onderwerp van bespreking iets anders op het oog. Artikel 457, eerste lid, onder c, Sv geeft een omschrijving van de grond voor herziening die doorgaans het ‘novum’ wordt genoemd. Dit betreft een aan de veroordelende rechter onbekend gegeven dat “op zichzelf of in verband met de vroeger geleverde bewijzen” met de uitspraak niet bestaanbaar schijnt. Naar mijn inzicht brengt de aangehaalde passage uit artikel 457, eerste lid, onder c, Sv mee dat niet alleen de relevantie en het gewicht van het nieuwe gegeven zelf moeten worden bepaald, maar dat ook een weging moet plaatsvinden van de bewijsvoering waarop de veroordeling steunt. Ik geef een voorbeeld dat appelleert aan het gezonde verstand. Indien een veroordeling zou rusten op een solide basis van bijvoorbeeld forensisch-technisch bewijsmateriaal en videobeelden, zou een nieuwe getuigenverklaring die de veroordeelde in potentie alsnog een alibi verschaft niet snel kwalificeren als een novum. In het licht van de overtuigende bewijsconstructie wettigt zij immers niet het ernstige vermoeden dat de rechter bij bekendheid met die getuigenverklaring tot een vrijspraak zou zijn gekomen. Anderzijds, indien een veroordeling zou berusten op weinig onderscheidend bewijsmateriaal is de kans (veel) groter dat dezelfde alibiverklaring erin slaagt de toegepaste bewijsconstructie te ondermijnen. Kortom, de waardering van het als novum gepresenteerde gegeven is mede afhankelijk van de draagkracht van de bewijsconstructie. Zij moeten in hun onderlinge verhouding worden gewogen.¹ De wetgever heeft deze notie onderkend en reeds in 1899 in de wet tot uitdrukking gebracht.

De vraag is uiteraard aan de hand van welke uiterlijke en innerlijke kenmerken van de verklaringen van [aanvrager] iets meer gezegd kan worden over de betrouwbaarheid en het waarheidsgehalte ervan. Een mogelijkheid is om de bekentenis te onderzoeken op de aanwezigheid van daderkennis, c.q. op de aanwezigheid van kennis die door de verhorende politieambtenaren (mogelijk onbewust) bij gelegenheid van de verhoren aan de (toen nog) verdachte is overgedragen, alsmede op de vraag of de (bekennende) verklaringen stroken met ons bekende informatie omtrent de werkelijkheid, m.a.w. op de vraag of die verklaringen juist kunnen zijn?²

Het is dus van groot belang om het argument van de ‘daderwetenschap’, waarmee de advocaat-generaal blijkens de handgeschreven aantekeningen van de terechtzitting van 2 augustus 1984 zijn eis heeft gemotiveerd, aan nader onderzoek te onderwerpen.³ Indien [aanvragers] verklaringen daadwerkelijk getuigen van (harde) daderwetenschap, geeft die constatering veel steun voor de juistheid van zijn bekentenissen. Het argument van ‘daderwetenschap’ moet echter buitengewoon behoedzaam worden bejegend. ‘Daderwetenschap’ wordt doorgaans makkelijker geopperd dan aangetoond. Cruciaal is de vraag of de verdachte de door hem in zijn verklaring geuite kennis omtrent het misdrijf uitsluitend uit eigen waarneming en ondervinding kan hebben verkregen, namelijk doordat hij de dader is, dan wel of hij zijn kennis heeft verkregen uit andere bron dan die van directe eigen waarneming en ondervinding. Wat betreft de voorliggende zaak geeft in dit verband te denken dat [aanvrager] pas geruime tijd na het misdrijf zijn bekennende verklaringen heeft afgelegd, terwijl de media aan het misdrijf van meet af aan veel aandacht hebben besteed. Veel informatie omtrent het misdrijf was dus reeds naar buiten gekomen voordat [aanvrager] over het misdrijf werd verhoord. Met dergelijke informatie kan een confabulerende verdachte ‘aan de haal’ gaan. Bovendien, het enkele feit dat een verdachte, bijvoorbeeld bij gelegenheid van een reconstructie, gedetailleerde bekentenissen aflegt, zegt weinig tot niets over het waarheidsgehalte ervan zolang die details niet zijn geverifieerd en correct bevonden. Alleen kennis die aantoonbaar overeenstemt met de werkelijkheid kan immers als daderkennis worden aangemerkt.

De vraag of de verklaringen van [aanvrager] werkelijk daderwetenschap bevatten, is onderwerp van onderzoek geweest van het onderzoeksteam 2013/2014. Het onderzoeksteam heeft in de geverbaliseerde verklaringen van [aanvrager] trouwens ook bewust gezocht naar onjuiste informatie die overeenstemt met (eventuele) onjuistheden in de berichtgeving in de media. Dergelijke onjuistheden passen immers alleen goed in een scenario waarin [aanvrager] de inhoud van zijn verklaringen heeft ontleend aan die berichtgeving en niet aan zijn eigen waarneming als dader. Ik kom op een en ander uiteraard terug.

In de tweede plaats geven de verklaringen van [aanvrager] aanknopingspunten voor de door mij bedoelde tweede toets, namelijk de vraag of hetgeen door [aanvrager] zijdelings is verklaard overeenstemt met hetgeen over dat onderwerp bekend is. [aanvrager] heeft bijvoorbeeld verklaard hoe hij aan het vuurwapen is gekomen waarmee hij [slachtoffer] zou hebben beschoten. De rechtbank heeft die verklaring van [aanvrager], alsook een verklaring van de getuige [getuige 4] in haar interlocutoir vonnis uitdrukkelijk tot het bewijs gebezigd. Ook heeft [aanvrager] mededelingen gedaan over activiteiten die hij heeft verricht nadat hij de moord zou hebben gepleegd. Dergelijke mededelingen zijn te vergelijken met externe gegevens. Hetzelfde geldt uiteraard voor het alibi dat [aanvrager] naar voren heeft gebracht vanaf het moment waarop hij het misdrijf is gaan ontkennen.

In de derde plaats het volgende. Het mag inmiddels een algemene ervaringsregel heten dat niet alle bekentenissen in strafzaken corresponderen met de werkelijkheid. Er is dus altijd een kwade kans dat een bekentenis ‘vals’ is. Die kans is echter niet voor iedere verdachte en onder alle omstandigheden gelijk. De vraag is dus of de wijze waarop de bekentenis tot stand is gekomen invloed heeft gehad op de grootte van die kans. De vraag is ook of de mededelingen van [aanvrager] kunnen worden gewogen door hetgeen bekend is over zijn persoon en zijn persoonlijke omstandigheden in 1983/1984 in ogenschouw te nemen. Bij het onderzoek 2013/2014 is getracht die laatste vragen te beantwoorden. [aanvrager] heeft daartoe het onderzoeksteam 2013/2014 en een aan de politie verbonden psycholoog toestemming verleend tot inzage in zijn medisch dossier. Binnen het bestek van de aanvraag tot nader onderzoek van 19 maart 2013, hierboven genoemd onder 1, had [aanvrager] zich bovendien reeds (in 2011) onderworpen aan rechtspsychologisch onderzoek door dr. M. Jelicic, verbonden aan de universiteit van Maastricht.