NTFR 2023/1664 - Tax Justice Network, tijd voor verandering
NTFR 2023/1664 - Tax Justice Network, tijd voor verandering
Aanleiding
Op 25 juli 2023 publiceerde het Tax Justice Network (TJN) een nieuw en opvallend rapport: The State of Tax Justice 2023.1 In dit rapport stellen de auteurs dat in de komende tien jaar wereldwijd $ 480 biljoen (dat is 480.000 miljard)2 aan belasting ‘verloren’ zal gaan als gevolg van misbruik door multinationals (hierna: MNE) en offshore ontwijking door rijke individuen. Daarnaast is het BEPS-project mislukt en behoort Nederland nog steeds tot de Axis of Tax Avoidance, samen met Luxemburg, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk. O, en de Verenigde Naties (VN) zou voortaan het gremium moeten worden voor het internationale belastingrecht.
Het zijn stuk voor stuk controversiële stellingen en het zal niet verbazen dat het rapport op de nodige kritiek kon rekenen. Deze was vooral toegespitst op de gemaakte berekeningen achter de ‘grote getallen’, die volgens sommigen onjuist zijn, zo niet uit de duim gezogen.3 Op zijn veelgelezen blog noemt TJN-oprichter Richard Murphy (die inmiddels weg is bij de organisatie, waarom weet ik niet) het rapport zelfs ‘nonsense’, want ‘that methodology is so riddled with false assumptions that any claim made by the Tax Justice Network based on it should be considered deeply unreliable’.4 TJN heeft op 24 augustus 2023 een uitgebreide ontkrachting gepubliceerd van deze kritiek,5 maar heeft het beeld dat er wat mis is met The State of Tax Justice 2023 naar mijn idee niet helemaal kunnen wegnemen. Dit op basis van het beginsel van ’waar rook is is vuur’.
Zelf heb ik gemengde gevoelens bij het rapport. Er spelen enkele evidente problemen bij de analyse, maar is dat niet altijd het geval bij grootschalige econometrische studies? TJN is zeker niet perfect. De activisten strijden echter zonder eigenbelang, dubbele pet of commerciële bijbedoelingen, voor mensen die letterlijk doodgaan van de honger. Dat is geen carte blanche om onzin te verkopen, maar hier en daar een ontbrekende voetnoot kan ik bij wijze van spreken door de vingers zien.
Enfin: meer dan genoeg stof voor een Opinie. In navolging van de Leidse hoogleraar Jan Verburg, is de opzet fragmentarisch.6 Ik begin met wat achtergrond over TJN en het rapport, de gemaakte berekening van belastingontwijking en sluit af met een slotoverweging. Dit alles is op hoofdlijnen. Daarbij ga ik de ingewikkelde kwestie van de onafhankelijkheid van TJN overigens niet uit de weg.
Over het Tax Justice Network
Laten we beginnen met de ‘basics’. TJN is een in 2003 opgerichte Britse ‘not for profit company’ die actievoert en onderzoek verricht naar de thema’s eerlijke belastingen en fiscale rechtvaardigheid (zie hierna).7 In de afgelopen twintig jaar heeft TJN zich herhaaldelijk bewezen als een voortreffelijke ‘tax advocacy’-machine met een opvallend groot (internationaal) bereik. Een rapport van de Britse onderzoekers haalt niet zelden zelfs in Nederland de krant, vaak nog dezelfde dag.8 De OESO, de EU en menig bedrijf kan slechts dromen van een dergelijke ‘exposure’.
In de wetenschappelijke literatuur over TJN (jazeker, die bestaat!) wordt dit succes onder andere verklaard door een combinatie van twee factoren.9 Dit zijn (a) de morele geloofwaardigheid van TJN en (b) de hoge mate van expertise die aan de organisatie wordt toegedicht (fiscaal, financieel, economisch, enz).[6] De rapporten vormen een van de belangrijkste informatiebronnen voor het maatschappelijk debat over het internationale belastingrecht. Dit is geen geringe prestatie voor een organisatie die met haar dertig medewerkers kleiner is dan menige basisschoolklas.
Internationale betrokkenheid
TJN maakt deel uit van een bredere internationale beweging rondom het thema ‘tax justice’ (fiscale rechtvaardigheid). Dit is een losse verzameling van activisten, onderzoekers en anderen die zich officieel of officieus met de thematiek bezighouden. Hier te lande is sprake van een Tax Justice Nederland (hierna: ‘TJ-NL’), die is opgebouwd uit acht zelfstandige maatschappelijke organisaties (waaronder Oxfam Novib, ActionAid en de FNV).10 TJ-NL zelf is weer aangesloten bij twee grotere netwerken: het regionale Tax Justice Europe en de Global Alliance for Tax Justice (GATJ), waarin letterlijk honderden ‘zusterorganisaties’ in alle delen van de wereld samenwerken.11 Volledigheidshalve: de zusters zijn zelfstandig; de Nederlanders worden dus niet vanuit Londen aangestuurd.
Binnen het Nederlandse fiscale debat geldt TJ-NL als een van de stakeholders met een duidelijk eigen geluid, dat ik zou willen omschrijven als links progressief en gericht op ontwikkelingslanden. Bij paneldiscussies, rondetafels, consultatierondes en bundels heeft de deelname van de activisten (niet zelden in de persoon van TJ-NL coördinator Arnold Merkies) absoluut meerwaarde, al vermoed ik dat de activisten liefst sneller verdergaande veranderingen zien.
II. Onafhankelijkheid
Is TJN onafhankelijk? Deze vraag wordt vaak gesteld, maar zelden door mensen die TJN een warm hart toedragen. Welnu, het antwoord hangt af van wat we onder ‘onafhankelijkheid’ verstaan. Dat TJN activistisch is (en dus altijd een bepaald doel nastreeft), maakt de organisatie partijdig, maar nog niet ‘afhankelijk’ van een bepaalde partij.
De minimalistische invulling van onafhankelijkheid is tegenwoordig dat je geen dubbele pet hebt c.q. ooit hebt gehad, tenzij sprake is van publieke boetedoening en eventueel een gekuist LinkedIn-profiel, want dan mag het laatste weer wel. Het is allemaal wat mager. De meer zinnige invulling is dan ook dat onafhankelijkheid vooral inhoudelijk beoordeeld moet worden. Is de wetenschappelijke methode toegepast? Was sprake van blinde ‘peer review’? Hoor en wederhoor? Actuele voetnoten? Geen niet-gestaafde claims? Is er goed nagedacht over de integriteitsrisico’s die gepaard gaan met sponsoring en samenwerken met bedrijven?12 Zijn de gemaakte afspraken stevig geborgd? Dit zijn basale kwaliteitskenmerken die we kennen uit de belastingwetenschap en die we mutatis mutandis ook kunnen inzetten voor het beoordelen van een studie als de onderhavige.13 De zoektocht naar nuance vergt tijd en aandacht, maar we voelen allemaal aan dat onafhankelijkheid niet iets is wat een ijverige hand in de vakliteratuur kan turven.
Over de onafhankelijkheid van TJN wordt verschillend gedacht. Natuurlijk is TJN niet 100% onafhankelijk – dat is namelijk niemand. Net als bij de wetscommentaren van de NOB of de consultatiebijdragen vanuit VNO-NCW moeten we scherp zijn op belangenverstrengeling, zonder het kind met het badwater weg te gooien. Ik pleit al jaren voor een meer genuanceerde blik op onafhankelijkheid, waarbij het beginsel van ‘gelijke monniken, gelijke kappen’ voorop moet staan. Wie vilein stelt dat TJN danst naar de pijpen van de Europese Commissie, arme landen of wie dan ook, mag dat bewijzen en afzetten tegen de (on)afhankelijkheid van andere deelnemers aan het debat.
Geldstromen
Het zou niet fair zijn om de lat voor TJN hoger te leggen dan bij andere organisaties, ware het niet dat TJN zelf die andere organisaties op dit punt afrekent. Niemand is tot het onmogelijke gehouden, maar van TJN mogen we wél veel verwachten. Als ik kijk naar de TJN-website, dan zie ik voldoende aanknopingspunten om een beeld te krijgen van de financiering. De jaarverslagen staan sinds 2005 online en daaruit blijkt waar het geld vandaan komt en waaraan het wordt besteed.14 Het gaat steeds om een combinatie van giften, particuliere subsidies en ‘research grants’, en de bedragen zijn tegenwoordig substantieel (in totaal £ 2,4 miljoen in 2022).15 Als ik het goed lees, bestond de helft daarvan (ongeveer £ 1,1 miljoen) vorig jaar uit research grants van de Europese Commissie voor projecten waarbij TJN deel uitmaakt van een bredere samenwerking, onder andere met universiteiten. Dit zijn significante bedragen, maar in het licht van de omvang van het onderzoeksprogramma niet per se exorbitante. TJN heeft in elk geval niet ‘no strings attached’ een grote zak Europees geld gekregen. De kwalificatie ‘subsidieslurper’ is dus een beetje flauw.