NTFR 2024/475 - Autonoom soeverein (‘aso’): over de rabiate fiscale egoïst

mdCD

mr. drs. C.M. Dijkstrais fiscalist en ethicus en als docent ‘recht en ethiek’ werkzaam aan de Haagse Hogeschool. De auteur bedankt dr. mr. S. van der Vlugt en N. de Leeuw MA voor hun waardevolle opmerkingen bij het schrijven van deze Opinie

Bijgewerkt tot 13 maart 2024

De grote acteur Sean Connery zei jaren geleden in een interview het volgende:

‘My view is that to get anywhere in life you have to be anti-social, otherwise you’ll end up being devoured.’

Hoezeer ik Sean Connery als acteur ook waardeer, een denker is het niet. Immers, het tegendeel van zijn bewerking lijkt eerder waar te zijn: om iets te bereiken in het leven, moet je sociaal zijn, anders zal men je uiteindelijk verslinden. Menig ‘aso’ vond voorheen nog een schuilplaats op camping Fort Oranje van de familie Engel. Allemaal gezellig op een kluitje, de rug naar de samenleving gekeerd. Dat is inmiddels verleden tijd, en momenteel dreigen autonoom soevereinen verslonden te worden door publieke en private schuldeisers vanwege hun apert asociale houding. Zij noemen zich leden van de ‘Inheemse Stam der Germanieten’ of de ‘Inheemse Stam der Friezen’ en afficheren zich als ‘soeverein autonomen’.¹ Kortweg ‘aso’ dus, als we De Boer mogen geloven in zijn NJB-bijdrage.² Het zouden er inmiddels tienduizend zijn, aldus onderzoeker Jelle van Buuren.³ De marge lijkt mainstream te worden.

U en ik kennen dit soort figuren natuurlijk niet; wij verkeren niet in hun kringen. Daarom deze vraag: wat kenmerkt hen, buiten hun getroebleerde geestelijke gesteldheid? Een generaliserende karakterschets zou op het volgende neerkomen: de autonoom soeverein is een mens met legio financiële, sociale en mentale problemen van velerlei aard, die, vervallen tot habitueel asociaal gedrag, zijn burgerplichten verzaakt. Boetes, belastingen en huur worden niet meer betaald met een vaag beroep op radicale zelfbeschikking. De autonoom soevereinen menen geen contract te hebben met de overheid of hun medeburgers, en zijn er dus ook niet toe gehouden om hun verplichtingen na te komen. Tegelijkertijd is het maar de vraag of uitkeringen, toeslagen of andere sociale voorzieningen door Vadertje Staat dan ook consequent geweigerd worden. Ik waag dat laatste te betwijfelen omdat ik niet vertrouw op de mentale consistentie van deze ontvoogden. Ondertussen is het voor de ontvanger, deurwaarders en andere schuldeisers dringen bij de voordeur van de autonoom soeverein. Het is wachten op de politie.

President van de Hoge Raad Dineke de Groot luidde de noodklok.⁴ Deze oproep zal ongetwijfeld gretig opgepakt worden door de sensatiezoekers van PowNed met een docusoap over het wel en wee van een paar van deze randfiguren. Meer dan ordinair leedvermaak zal het echter niet opleveren. Nu begrijp ik best dat Dineke de Groot wat moet met negentien verhuisdozen aan brieven van autonoom soevereinen. Ontruiming van de fietsenkelder of de aanschaf van een ‘super shredder’ zijn de meest praktische oplossingen. Toch wil ik wel een poging wagen om het onzinnige zinnig te maken: wat beweegt de autonoom soevereinen en hoe kan onze samenleving daar gepast op reageren? Enerzijds ligt het antwoord op die vraag bij onze veiligheidsdiensten, anderzijds bij ons allen. Het is immers het probleem van de (fiscale) ‘moral freerider’.

Het antwoord op deze grote vraag hoeven we wellicht niet zelf te vinden. De grote Schotse verlichtingsdenker David Hume (1711-1776) is ons midden achttiende eeuw voorgegaan. Hume onderkent dat niemand van ons een sociaal contract getekend heeft, noch met de staat, noch met een ander, maar dat we door conventie en wederzijds voordeel wel degelijk belang hebben bij ons sociale zelf. Daar horen rechten, maar ook legio plichten bij. In die zin miskent de autonoom soeverein de eigen aard van de mens als sociaal dier in een tijd dat een teruggetrokken, zelfvoorzienend bestaan op de prairie per definitie uitgesloten is, zeker als je bijvoorbeeld in Spijkenisse of Duivendrecht woont. In deze bijdrage zal ik proberen op lichtvoetige wijze duiding te geven aan het nieuwe fenomeen van autonome soevereiniteit. Want humor is overwonnen droefheid.⁵

De autonoom soeverein en de rechtsspraak

Geschiedkundigen zullen bevestigen dat we historische figuren aardig leren kennen door het juridische spoor dat ze nog eeuwenlang nalaten. Zo weten we nu aardig wie Rembrandt van Rijn was: een totale querulant die te pas en te onpas zijn medemens voor de rechter wilde slepen.⁶ Een mindere schilder is het er niet om, maar al met al is het toch niet fraai. Zo leren we ook de autonoom soevereine medemens beter kennen door zijn ‘track record’ in de recente jurisprudentie erop na te slaan. Naast Dinekes verhuisdozen bestaat er al aardig wat jurisprudentie waarmee we de autonoom soeverein verder kunnen typeren.⁷ Ik licht één MRB-zaak uit die tamelijk representatief is. Dat lijkt misschien willekeurig, maar het komt vaak op hetzelfde neer.

In de illustratieve uitspraak van hof Amsterdam van 31 augustus 2023 weigert een autonome automobilist zijn naheffingsaanslag MRB te voldoen nadat hij lekker heeft zitten crossen met een geschorst kenteken. Voor hof Amsterdam voert deze ‘autonoombilist’ aan dat hij heerser over zichzelf is en niets met de Grondwet te maken heeft, die volgens hem overigens ongeldig is omdat de Kroon zich tijdens de Tweede Wereldoorlog buiten het Rijk heeft geplaatst. Hij stelt daarom als autonoom en soeverein persoon zelf te kunnen bepalen of hij al dan niet belasting betaalt en is hiertoe pas bereid als een persoon van de Belastingdienst eerst een ‘Overeenkomst wetgeving aan toonder’ met hem aangaat. Het misschien wel meest ‘cruciale bewijsstuk’ is de door Donald J. Trump op 4 maart 2021 in Bern getekende Gesara/Nesara-wetgeving, die sindsdien ook in Nederland zou gelden. Een van de punten hierin is dat elke vorm van belasting diefstal is. Een aanvullend argument is dat de vereniging waarvan hij lid is volgens hem onlangs heeft aangetoond dat de Belastingdienst wordt aangestuurd vanuit het buitenland. Ook om die reden concludeert belanghebbende tot vernietiging van de opgelegde naheffingsaanslag.⁸

En zo kabbelt het nog een tijdje voort met de fabeltjes en sprookjes voor het hof er korte metten mee maakt en de naheffingsaanslag en de verzuimboete handhaaft.

Wat kunnen we uit deze uitspraak destilleren over het wezen van de autonoom soevereinen? Het blijft gissen of zij gedreven worden door waanzin of door notoir eigenbelang of door een combinatie van beide, maar het is even hallucinant als onthutsend. Ze behoren tot een stam waar geen antropoloog ooit van gehoord heeft. Ze begeven zich op de openbare weg, waar ze zelf niet aan meebetalen. Ze zijn autonoom, maar beroepen zich op een autoriteit buiten henzelf, te weten de analfabeet Trump.

Er is geen chocola van te maken omdat het allemaal even weinig coherent als consequent en consistent is. De gebezigde argumenten zijn niet afdoende empirisch verifieerbaar en de opgetuigde redenering is vervolgens ook nog eens ongeldig. Wetenschapsfilosofisch brandhout en moreel valt het buiten de bandbreedte van een aanvaardbare rechtsorde. Maar wat de rechtspraak niet kan laten zien, zijn de krochten van de ziel van deze lui. Hoe komen zij tot hun hersenspinsels? Daarvoor moeten we elders te rade gaan.

De autonoom soeverein en zijn beweegredenen

De autonoom soeverein maakt zich schuldig aan radicaal parallellisme. Deze term muntte de AIVD in 2004 voor allerlei religieuze groeperingen: men keert de samenleving de rug toe om in een parallelle samenleving te gaan leven. ⁹ Men wendt zich af van zijn medeburgers en de overheid, waarmee allerlei geëigende horizontale en verticale verhoudingen betwist worden. De autonoom soevereine beweging is hier een voorbeeld van. De beweging is over komen waaien uit de Verenigde Staten met clubjes als ‘Qanon’ en het idee van een ‘Great Reset’. ¹⁰ Hier kreeg het fenomeen vooral bekendheid door het idee dat iedere inwoner van Nederland recht zou hebben op een ‘geboortetrust’ van de Nederlandse staat à anderhalf miljoen.¹¹ Vaak wordt de onttrekking aan allerlei verplichtingen en toezicht gelegitimeerd met een waaier aan complottheorieën: je kunt het zo gek niet bedenken, of de aanhangers geloven het. De achtergrond hiervan is doorgaans gelegen in financiële problemen of in een persoonlijke wrok tegen de staat. Vooral in Amerikaanse gevangenissen dergelijke ideeën via sociale besmetting stevig omarmd.¹² De soevereine beweging zou dan soelaas moeten bieden. In de meeste gevallen zijn autonoom soevereinen formeel niet geestesziek, waardoor ze in ieder geval gewoon voor de rechter kunnen worden gedaagd.¹³ In Nederland gebeurde dat vooral vanaf vorig jaar en in december luidde de president van de Hoge Raad de noodklok in Trouw.

Daags na het interview met Dineke de Groot was het programma Buitenhof zo verstandig om een analyse van de soeverein autonomen te zoeken bij een ter zake kundig man: Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie.¹⁴ Denys stelt in deze uitzending dat de moderne mens, ontvoogd door kerk en staat, gedreven wordt door angst. Die angst is er niet omdat mensen zich onveilig zouden voelen, maar omdat ze behoefte aan controle over het leven hebben, terwijl ze de wereld niet meer begrijpen. Wat ze vooral niet lijken te begrijpen, aldus Denys, zijn hun eigen beperkingen hierin. Hij duidt het als een zeer individualistische attitude: ‘ik krijg niks terug voor alles wat ik geef’. Denys meent dat het veel van deze autonoom soevereinen ontbreekt aan historisch besef, het vermogen tot relativering en de aanvaarding dat niet alles meetbaar of maakbaar is. Daardoor zijn ze nauwelijks opgewassen tegen het moderne leven en verliezen ze verder grip op hun bestaan. Ze voelen zich hopeloos verloren in de complexiteit van het moderne bestaan. Voor Denys is de oplossing tamelijk abstract: als samenleving moeten we actief vertrouwen cultiveren en mensen leren te accepteren dat de dingen zijn zoals ze zijn. Vertrouwen in controle is immers geen uitdaging, vertrouwen in gebrek aan controle wel. Daarbij moet men leren dat de verantwoordelijkheid van de overheid grenzen heeft en dat daar de eigen verantwoordelijkheid begint.

Hume en de menselijke natuur

Toch hoeven we ons niet te verlaten op allerlei recente analyses van dit fenomeen. We komen al snel op de filosofie als ‘moeder aller wetenschappen’. David Hume heeft immers in de achttiende eeuw al handreikingen gedaan om de zogenoemde autonoom soeverein te plaatsen.

Daarbij moet ik eerst kort iets zeggen over het concept ‘sociaal contract’. Dat is geen uitvinding van Pieter Omtzigt, al zou hij daar vast graag een Nobelprijs of ridderorde voor krijgen.¹⁵ IJdelheid is hem, zoals de meeste mensen, niet vreemd. Het sociaal contract heeft namelijk een geschiedenis die ten minste tot Hobbes (1588-1679) teruggaat en verder verbonden is aan namen als Locke en Rousseau.¹⁶ Grosso modo geldt voor veel van deze denkers dat het maatschappelijk verdrag het einde zou betekenen van de natuurtoestand waarin mensen elkaar in meer of mindere mate naar het leven staan. Het verdrag beslecht onze ordinaire conflicten door de instelling van een soeverein met een geweldsmonopolie: de zwaardmacht komt bij de overheid te liggen. De soeverein waakt over onze belangen en als losgeld betalen we dan belastingen. Een aardig gedachte-experiment, maar David Hume betwist als radicale empirist dit model op een aantal fronten. Ik licht er een paar kort uit:

Er is geen empirisch controleerbaar bewijs voor een natuurtoestand die samenvalt met enige voorhistorische periode.¹⁷
De conflictueuze natuurtoestand is in tegenspraak met onze alledaagse ervaring: mensen zijn van nature op elkaar aangewezen vanaf het moment dat ze hulpeloos geboren worden. Zelf als ze zich niet bedreigd voelen door een zwaardmacht, zullen ze betrekkelijk goed samenwerken.¹⁸
Een dergelijk maatschappelijk verdrag is door geen van ons allen ooit getekend.¹⁹ Dus waarom zouden we er dan aan gebonden zijn?

Dit laatste punt lijkt koren op de molen van de autonoom soeverein, maar voor Hume is het tegendeel waar: er bestaat wellicht geen contract dat ons maatschappelijk bindt, maar onze leefwereld wordt geregeerd door sociale conventies. Daar hebben we niet mee ingestemd, maar haast organisch vullen deze conventies de gebreken van onszelf en van onze omgeving op: (1) begrensde sympathie in een complexe samenleving (2) met onstabiele eigendomsverhoudingen, (3) waar vertrouwen ontbreekt en (4) een permanente schaarste van goederen heerst.²⁰ Juist deze condities dwingen ons terug te vallen op sociale conventies bij gebrek aan een alomvattend maatschappelijk verdrag. Ook als er geen contract is, vallen onze gemeenschappelijke belangen immers vaak samen waardoor we ervaren dat samenwerking loont: twee roeiers stellen niet eerst een contract op voor ze gezamenlijk stroomopwaarts roeien, ze doen het gewoon in het vertrouwen dat de ander niet meelift.²¹ Wordt dit vertrouwen geschaad, dan zal een verstandig mens niet nog een keer een boottochtje eraan wagen met die ander. De profiteur plaatst zichzelf uiteindelijk buitenspel als hij zich herhaaldelijk asociaal gedraagt: vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Zeker als wijze regenten toezien op de naleving van onze onderlinge (informele) civielrechtelijke betrekkingen, zoals bij Hume.²² Nu is het juist de vermeende ‘regentencultuur’ waarin de autonomen een gefingeerde onzichtbare autoritaire hand menen waar te nemen, dus zij zullen zich niets gelegen laten liggen aan een opgelegde ‘rule of justice’ . Deze regentencultuur met een onzichtbare hand bestaat overigens al heel lang niet meer. De autonoom soevereinen geloven in spoken.

De moral freerider, al dan niet vermomd als zelfverklaard autonoom soeverein, is dus naar zijn eigen aard een paradoxaal wezen. Als moral freerider miskent hij immers zijn eigen aard als sociaal dier en uiteindelijk diskwalificeert hij zichzelf in de maatschappij als zijn medemens hem werkelijk doorziet. Of in causaal verband geformuleerd: de staat bestaat bij gratie van de autonoom soeverein (om de samenleving te beschermen tegen diens deviante gedrag), maar de autonoom soeverein bestaat ook bij gratie van de staat (omdat die zich afzet tegen het bestaan van die staat). Daarmee zijn ze elkaars ontologische voorwaarde. Alleen legt de autonoom soeverein het als individu uiteindelijk altijd af tegen de staat en de samenleving: het parasitaire leven van de individuele autonoom soeverein zal in de samenleving van korte duur zijn. Hij plaatst zichzelf buiten de rechtsorde, daar waar de deurwaarder hem opwacht.

Mogelijke interventies

De door Dineke de Groot geluide noodklok moet serieus genomen worden. Welke aanpak vragen de autonoom soevereinen? Voor Hume als utilist is het betrekkelijk simpel: het belonen van goed gedrag en het afstraffen van slecht gedrag. De vraag is nu of generale of speciale preventie met straf(verzwaring) als afschrikking werkt voor mensen die de overheid niet erkennen. Ze zitten dan misschien wel even ‘tussen de muren’, maar tot morele verbetering zal het niet leiden. Integendeel, vrees ik. Het werkt verdere radicalisering in de hand. Welke interventies liggen dan nog meer voor de hand voor de (fiscale) wetgever? Ik ben een voorstander van ‘Gatekeeper orders’, waarbij de wetgever verdere mogelijkheden van iemand tot het ondernemen van juridische stappen beperkt of geheel blokkeert wanneer sprake is van ‘paper terrorism’. Dit beschermt tevens de autonoom soeverein tegen onzinnige procedures waar hij zelf debet aan is. Dit kan vooralsnog echter pas gebeuren als er al sprake is van misbruik van recht. Voor de hardnekkigste gevallen zou een ruimere uitleg van het begrip ‘verminderde toerekeningsvatbaarheid’ soelaas kunnen bieden.

Uiteraard moet de wetgever ook stevig inzetten op het herstel van vertrouwen van mensen en op een rechtvaardige, transparante omgang met zijn onderdanen, zoals Denys bepleit. Transmurale hulpverlening voor wie al diep in de autonome nesten zitten, lijkt me ook belangrijk, maar de vraag is of de autonoom soeverein zich vrijwillig laat helpen. Ook zou het handig zijn als sommige mensen gewoon van het internet afgesloten worden, dan hoeven ze ook niet alles te geloven wat ze op Facebook lezen. Dat lijkt me nog het beste: hup, stekker eruit.

Hoe moet het nu verder met de dozen van de Hoge Raad? Een oproep aan Scouting Nederland, regio Haaglanden: kunnen jullie wellicht de Hoge Raad helpen bij het ophalen van de verhuisdozen? Dit ‘liefdewerk oud papier’ levert jullie toch al gauw 15 cent per kilo op, dus reken maar uit! Wij fiscalisten kunnen onderwijl weer overgaan tot de orde van de dag.