Aflevering 7251

De ratio achter de ambtshalve toepassing van de oneerlijkheidstoets uit de Richtlijn oneerlijke bedingenRichtlijn 93/13/EEG van de Raad van 5 april 1993 betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten, PbEG L 95, p. 29-34. is dat de consument ‘onwetend is van zijn rechten’ en (financiële) moeilijkheden ondervindt bij de uitoefening van zijn rechten.HvJ EG 27 juni 2000, C-240/98-244/98, Jur. 2000, p. I-4941, NJ 2000/730 (Océano), r.o. 26 en HvJ EG 21 november 2002, C-473/00, Jur. 2002, p. I-10875, NJ 2003/703 m.nt. M.R. Mok (Cofidis), r.o. 33. Dat hij zijn rechten niet kan verwezenlijken, doet afbreuk aan de effectieve werking van de richtlijn die tot doel heeft de minimum harmonisatie van de bescherming van consumenten tegen oneerlijke bedingen, omwille van de interne markt.

Een aandeelhouder erft een aanmerkelijkbelangpakket met een waarde van € 5.000. Anderhalf jaar later verkoopt hij dat pakket aan een door hem beheerste vennootschap voor € 1.000.000. De inspecteur belast het verschil als winst uit aanmerkelijk belang. De aandeelhouder zegt verrast te zijn door dit gevolg. Hij ging ervan uit dat de verkoop van het aanmerkelijkbelangpakket onbelast kon plaatsvinden. Met de door hem beheerste vennootschap (de koper) wordt vastgelegd dat sprake is van wederzijdse dwaling en dat de koopovereenkomst wordt vernietigd. Blijft aanmerkelijkbelangheffing achterwege?

In een andere bijdrage in dit themanummer is ingegaan op de vraag wanneer een beroep op dwaling in het belastingrecht al dan niet zou moeten worden geaccepteerd. Als dit beroep slaagt, rijst de vraag wat daarvan dan de fiscale gevolgen zijn. In deze bijdrage wordt onderzocht wat de gevolgen zijn van vernietiging van een overeenkomst op grond van dwaling voor de Successiewet, overdrachtsbelasting, inkomstenbelastingMet dank aan Gavin Vos, Danny Kaijen en Lotte Heezius die allen in het kader van hun master thesis fiscaal recht het benodigde materiaal hebben verzameld en geordend. en vennootschapsbelasting. De gevolgen zullen worden geanalyseerd aan de hand van de wettekst en voor zover de wettekst geen uitkomst biedt, aan de hand van de heffingssystematiek van de verschillende wetten. Telkens wordt gestreefd naar een wijze van heffing die zoveel mogelijk aansluit bij de civielrechtelijke gevolgen van dwaling: herstel in de oude toestand.

Dit themanummer is gewijd aan rechtsdwaling, dat vanuit verschillende gezichtshoeken wordt belicht. Het initiatief voor dit themanummer is genomen door de hoogleraren Albert Verheij en Charlotte Pavillon, beiden verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zij hebben, in samenspraak met de redactie, dit themanummer nader uitgewerkt en de auteurs aangezocht. De redactie is de samenstellers en de auteurs erkentelijk voor hun werkzaamheden en de geleverde bijdragen.

Het is in het Nederlandse notariaat gebruikelijk dat het kantoor een abonnement heeft op de Notamail en het WPNR. De gedachte hierachter luidt, dat het voor notarissen - evenals voor andere dienstverleners - uiterst belangrijk is om op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied, met name het Nederlandse geldende recht. Alleen door van de hoed en de rand van het relevante recht te weten, kan juridische dienstverlening adequaat plaatsvinden.

Het Burgerlijk Wetboek bevat geen algemene regel over rechtsdwaling, maar kent slechts enkele incidentele bepalingen voor bijzondere gevallen.Zie art. 3:42 BW (conversie) en art. 7:902 BW. De eerste bepaling verschaft een vangnet indien partijen dwaalden omtrent de juiste juridische constructie; de tweede bepaling maakt het mogelijk dat partijen door middel van een vaststellingsovereenkomst een einde maken aan een onzekerheid of een geschil ook als toepasselijk dwingend recht niet duidelijk is en uit latere rechtspraak blijkt dat partijen dwaalden omtrent de juiste uitleg daarvan. De Hoge Raad heeft in een verjaringszaak overwogen dat ‘uitgangspunt [is] dat een beroep op rechtsdwaling in het algemeen niet kan worden aanvaard’.HR 26 november 2004, NJ 2006/115, m.nt. Du Perron, rov. 3.4. Ter rechtvaardiging verwijst de Hoge Raad in het algemeen naar het ‘behoorlijk verloop van het rechtsverkeer’.De Hoge Raad noemde nog drie andere argumenten, maar die zagen meer specifiek op de dwaling t.a.v. de aanvang van een verjaringstermijn. Aldus lijkt een forse drempel op te zijn geworpen tegen een beroep op rechtsdwaling. Weliswaar gooit de Hoge Raad de deur niet helemaal dicht (‘uitgangspunt’, ‘in het algemeen’), maar onder welke omstandigheden een beroep op rechtsdwaling dan eventueel kans van slagen heeft, blijft duister.In het kader van bestuurdersaansprakelijkheid bleek de Hoge Raad wel bereid om rekening te houden met onbekendheid van een bestuurder met bepaalde regels, in casu de regel dat een faillissement terugwerkt tot 0.00u van de dag waarop het faillissement werd uitgesproken, zie HR 27 februari 2015, NJ 2015, 240, m.nt. Van Schilfgaarde en daarna HR 15 februari 2019, ECLI:NL:HR:2019:236. Daarmee lijkt de Hoge Raad stelliger dan de literatuur waarin aanvaard is dat onverkort vasthouden het adagium ‘ieder wordt geacht de wet te kennen’ te zeer op gespannen voet zou staan met de maatschappelijke werkelijkheid.Zie met verwijzingen Hijma, Groene Serie Verbintenissenrecht, art. 6:228 BW, aant. 11.2.1.

Rechtsdwaling houdt in dat een burger of bedrijf niet op de hoogte is van het bestaan van een regel (inclusief rechtspraak) of een verkeerd beeld heeft van de inhoud daarvan.

Een gedraging die aan de bestanddelen van een delictsomschrijving beantwoordt, leidt in beginsel tot strafbaarheid. Daarbij hanteert het Nederlandse strafrecht een zogenoemd ‘kleurloos’ opzetbegrip: voor strafbaarheid is niet vereist dat de dader wéét dat de door hem verrichte gedraging beantwoordt aan de bestanddelen van een delictsomschrijving; hij hoeft geen opzet te hebben op de wederrechtelijkheid van die gedraging. Het opzet, indien bestanddeel van het delict, beperkt zich tot de (andere) bestanddelen van de delictsomschrijving. Rechtsdwaling - niet weten dat in strijd met de strafwet wordt gehandeld - is zo bezien strafrechtelijk irrelevant: ignorantia legis non excusat (onbekendheid met het recht is geen excuus). Uitgangspunt is dat iedereen geacht wordt de wet te kennen.Voor uitgebreide uiteenzettingen omtrent (rechts) dwaling, zie W.H. Vellinga, Schuld in spiegelbeeld, afwezigheid van alle schuld, Arnhem: Gouda Quint 1982 en G.A.M. Strijards, Facetten van dwaling in het strafrecht, Arnhem: Gouda Quint 1983. Dit op het legaliteitsbeginsel gebaseerde uitgangspunt moet echter in twee opzichten worden genuanceerd. De eerste nuancering vloeit juist voort uit de regel dat opzet slechts gericht hoeft te zijn op delictsbestanddelen. Bij enkele delicten is ‘wederrechtelijk’ namelijk bestanddeel van de delictsomschrijving en dient het opzet, afhankelijk van de precieze redactie van de delictsomschrijving, ook op dit bestanddeel gericht te zijn.Zie G. Knigge & H.D. Wolswijk, Het materiële strafrecht, Deventer: Wolters Kluwer 2015, p. 110. Een voorbeeld is het delict vrijheidsberoving (art. 282 Sr). Zie ook J. de Hullu, Materieel strafrecht, Deventer: Wolters Kluwer 2018, p. 225 e.v., die erop wijst dat het in het ordenings-strafrecht regelmatig voorkomt dat opzet op de wederrechtelijkheid, althans een facet daarvan, is vereist (bijvoorbeeld het opzettelijk onjuist belastingaangifte doen). Bij dwaling omtrent deze ‘bestanddeel-wederrechtelijkheid’ kan het vereiste opzet dus niet bewezen worden. De andere nuancering ziet op rechtsdwaling als strafuitsluitingsgrond: de dader heeft wel een strafbaar feit begaan, maar hij is ter zake van dit feit niet strafbaar. Hierbij is het niet de rechtsdwaling als zodanig die tot strafuitsluiting leidt; dat is pas het geval indien die rechtsdwaling verontschuldigbaar is. Deze verontschuldigbare rechtsdwaling staat in het navolgende centraal.